Γιατί δεν θα δούμε την κατάληξη του δράματος επί της οθόνης – Πώς είχε καταλάβει ο κόσμος ότι τέλειωσαν οι φονικές πανδημίες του 20ού αιώνα και σε τι βοηθούν τα άπειρα στατιστικά που δημοσιεύονται κάθε μέρα
Οι πίνακες με τα στατιστικά της πανδημίας έχουν κυριαρχήσει στις οθόνες και βοήθησαν στο να εντοπιστεί η Covid-19, ωστόσο, όπως επισημαίνει η εβδομαδιαία βρετανική ιατρική επιθεώρηση (BMJ), ο Ντέιβιντ Ρόμπερτσον και ο Πήτερ Ντόσι εξηγούν γιατί όλα αυτά δεν θα είναι αρκετά για να καθορίσουν το τέλος της.
Στις αρχές του 2021, η πανδημία είχε φανεί ότι εξασθενούσε. Είχαν αρχίσει να φουντώνουν οι συζητήσεις και οι προβλέψεις για άνοιγμα των οικονομιών, επιστροφή στην κανονικότητα και επίτευξη της ανοσίας της αγέλης.
Για πολλούς, ωστόσο, η αισιοδοξία αυτή ξεθώριασε όταν άρχισε να ανεβαίνει ο αριθμός των κρουσμάτων σε Ινδία, Βραζιλία και άλλες χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Η προσοχή τότε μετατοπίστηκε στις διάφορες μεταλλάξεις της SARS-CoV-2, με τελευταία την Όμικρον. Κι έτσι, εκεί που αχνοφαινόταν στον ορίζοντα ένα κάποιο τέλος, αντιληφθήκαμε ότι το τέλος της πανδημίας είναι ακόμα πολύ μακριά.Remaining Time-0:00FullscreenMute
Σε αντίθεση με οποιαδήποτε άλλη πανδημία, η Covid-19 παρακολουθήθηκε σε κάθε της στάδιο στενά μέσω πινάκων, γραφημάτων, στατιστικών που στόχο έχουν να δείχνουν την πορεία της και τις επιπτώσεις της σε πραγματικό χρόνο, καθώς εντοπίζονται τα εργαστηριακά αποτελέσματα των τεστ, οι νοσηλείες σε νοσοκομεία και εντατικές, τα ποσοστά μετάδοσης και εσχάτως και οι αριθμοί των δόσεων των εμβολίων. Ολα αυτά έχουν πρωεξάρχουσα θέση σε τηλεοράσεις, υπολογιστές και smartphones. Ολη αυτή η προβολή στις οθόνες μας έχει και ψυχολογικό στόχο: μια αίσθηση αντικειμενικότητας και βεβαιότητας που προσφέρουν τα νούμερα σε ένα περιβάλλον κατά τα άλλα αβέβαιο και γι’ αυτό ακριβώς τρομακτικό.
Βοήθησαν στην άσκηση πίεσης για την εφαρμογή μέτρων, στη διατήρηση μιας αίσθησης επείγοντος, αλλά και μιας αίσθησης ελέγχου κυρίως όταν μειώνονται τα κρούσματα μετά τη λήψη περιοριστικών μέτρων. Την ίδια στιγμή βέβαια, επιτείνουν και την αίσθηση ότι είμαστε αβοήθητοι και ότι επίκειται καταστροφή όταν τα κρούσματα ανεβαίνουν…
Τα προβλήματα που καθορίζουν το πότε τελειώνει μια πανδημία
Σύμφωνα με τους ειδικούς δεν υπάρχει διεθνής ορισμός των επιδημιολογικών παραμέτρων για το τέλος μιας πανδημίας. Αρα με βάση ποια παράμετρο θα γνωρίζουμε ότι όντως έχουμε τελειώσει με την Covid-19; Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας την ανακήρυξε πανδημία τον Μάρτιο του 2020, ποιος θα μας πει όμως πότε θα τελειώσει;
Η πανταχού παρουσία των πινάκων βοήθησε να δημιουργηθεί η αίσθηση ότι η πανδημία θα τελειώσει όταν όλοι οι δείκτες φτάσουν είτε στο μηδέν (λοιμώξεις, κρούσματα, θάνατοι) είτε στο 100 (ποσοστό εμβολιασμού).
Ωστόσο, οι πανδημίες του αναπνευστικού που βίωσε ο πλανήτης τον περασμένο αιώνα έδειξαν ότι το «τέλος» τους δεν ήταν και τόσο ξεκάθαρο και ότι γινόταν καλύτερα αντιληπτό με την επανέναρξη της κοινωνικής ζωής και όχι με την επίτευξη συγκεκριμένων επιδημιολογικών στόχων.
Επίσης, οι αναπνευστικές πανδημίες των τελευταίων 130 ετών ακολουθήθηκαν από ετήσια εποχιακά κύματα που τροφοδοτούνται από την ενδημικότητα του ιού και που συνήθως συνεχίζονται μέχρι την επόμενη πανδημία.
Στην περίπτωση της ισπανικής γρίπης, παρόλο που πολλοί μελετητές περιγράφουν ότι εμφανίζεται σε τρία κύματα από το «1918 έως το 1919», οι αναφορές στην πανδημία «από το 1918 έως το 1920» είναι επίσης άφθονες, συμπεριλαμβάνοντας αυτό που ορισμένοι αποκαλούν «τέταρτο κύμα». Ομοίως, η πανδημία της «ασιατικής γρίπης» περιγράφεται γενικά ως ένα συμβάν δύο κυμάτων από το 1957 έως το 1958, ενώ άλλες αναφορές περιλαμβάνουν ένα τρίτο κύμα, θέτοντας το τέλος της πανδημίας το 1959.
Ενδεικτικό της δυσκολίας να καθοριστεί το τέλος μιας πανδημίας είναι οι αναφορές των αμερικανικών CDC που αναφέρουν σήμερα ότι 100.000 Αμερικανοί είχαν πεθάνει σε καθεμιά από τις πανδημίες του 1957 και του 1968, συμπεριλαμβάνοντας και τους θανάτους μεταξύ των πανδημιών (1957-1960 και 1968-1972, αντιστοίχως).
Διακοπή και επανέναρξη της κοινωνικής ζωή
Ενας άλλος τρόπος για να κηρύξουμε το τέλος μιας πανδημίας είναι η άρση των περιοριστικών μέτρων. Στις προηγούμενες πανδημίες τα μέτρα αυτά ήταν λιγότερο παρεμβατικά από τα σημερινά.
Ακόμη και μετά την καταστροφική ισπανική γρίπη -η οποία σκότωσε τρεις φορές περισσότερους ανθρώπους στις ΗΠΑ από την Covid-19, με μέση ηλικία θανάτου τα 28 χρόνια – η ζωή επανήλθε στο φυσιολογικό σε σύντομο χρονικό διάστημα, ίσως μόνο επειδή δεν υπήρχε άλλη επιλογή. Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν Διαδίκτυο, ντελίβερι και τηλεδιασκέψεις, η εκτεταμένη και παρατεταμένη κοινωνική απόσταση απλά δεν ήταν δυνατή.
Επίσης, πολύ σημαντικό, μια σύντομη ματιά στις προηγούμενες πανδημίες δείχνει ότι δεν υπάρχει καμία σταθερή ή ντετερμινιστική σχέση μεταξύ της παθογένειας ενός ιού και της έντασης ή της διάρκειας των παρεμβάσεων στη δημόσια υγεία. Αυτή τη φορά, οι περιορισμοί της κοινωνικής ζωής ήταν κάτι άνευ προηγουμένου και ο κόσμος βίωσε όσο ποτέ την τραγωδία της απομόνωσης και της αναγκαστικής αποχής από τις επαγγελματικές και κοινωνικές συναναστροφές, μαζί με τους θανάτους και τις πολύμηνες νοσηλείες.
Οι αντικρουόμενες ιστορικές προσεγγίσεις στις αναπνευστικές πανδημίες
Ισπανική γρίπη του 1918
Το πρώτο της κύμα ήταν ήπιο και τράβηξε λίγο την προσοχή. Με το δεύτερο κύμα εξαπλώθηκε στον πλανήτη και κάποιες πόλεις επέβαλαν περιορισμούς, όπως κλείσιμο σχολείων και περιορισμό ατόμων στις συγκεντρώσεις. Τα περισσότερα μέτρα κρατούσαν από δύο έως 8 εβδομάδες και η κοινωνική αποστασιοποίηση κρατούσε γενικά λίγο. Όπως αναφέρουν ιστορικοί, το άγχος του κόσμου δεν ήταν συνεχές και δεν είχε καμιά σχέση με τη σημερινή πανδημία και πολλά μέρη του κόσμου βίωναν μεγάλα διαστήματα κανονικότητας μεταξύ των κυμάτων της πανδημίας. Σε μεγαλουπόλεις των ΗΠΑ, όπως Νέα Υόρκη και Σικάγο, τα σχολεία δεν έκλεισαν επισήμως ούτε μια μέρα παρά το γεγονός ότι τα σχολεία του Σικάγο έφτασαν σε ποσοστό απουσιών σχεδόν 50%. Όπου έκλεισαν τα σχολεία, έμειναν κλειστά για τέσσερις εβδομάδες κατά μέσο όρο.
Η ασιατική γρίπη του 1957
Εφτασε στις αμερικανικές ακτές στα μέσα του 1957 και για τους επόμενους εννέα μήνες όπου χτύπησε με δύο κύματα, περίπου 80 εκατ. Αμερικανοί είχαν προσβληθεί. Στο πρώτο κύμα σχεδόν το 60% των μαθητών είχαν κολλήσει και το ποσοστό απουσιών έφτασε το 20 με 30%. Ακόμα κι όταν υπολογίστηκε ότι έλειπε από το σχολείο με γρίπη το 40% των παιδιών, οι αρχές δεν σήμαναν συναγερμό και δεν ανέστειλαν δραστηριότητες. Αν και ακυρώθηκαν κάποιοι ποδοσφαιρικοί αγώνες, οι άρρωστοι παίκτες αντικαταστάθηκαν και τελικά δεν α=ματαιώθηκαν μεγάλα αθλητικά γεγονότα.
Τα κρούσμστα δεν σταμάτησαν με το τέλος της πανδημίας εκείνης, αλλά συνεχίστηκαν και το 1960.
Η γρίπη του Χονγκ Κονγκ (1968)
Μια δεκαετία μετά κι άλλος πανδημικός ιός έκανε την εμφάνισή του και σκότωσε παγκοσμίως ένα εκατ. άτομα. Ωστόσο, η επίδρασή του στην κοινωνική ζωή ήταν μηδαμινή. Κρίθηκε ότι δεν ήταν πιο φονική από μια τυπικά κακή εποχική γρίπη. Μάλιστα, λίγοι άνθρωποι είχαν πληροφορηθεί τότε για την ύπαρξή της. Ασύλληπτο να το αντιληφθεί αυτό κάποιος άνθρωπος που ζει στη σημερινή εποχή της υπερ-πληροφόρησης. Για τους New York Times ήταν μια από τις χειρότερες πανδημίες στην ιστορία του αμερικανικού έθνους, ωστόσο δεν δόθηκε εντολή να κλείσουν σχολεία και επιχειρήσεις και όλα συνέχισαν να λειτουργούν εν πολλοίς φυσιολογικά.
Τελικά οι πίνακες… καταπολεμούν ή πυροδοτούν την πανδημία;
Ενώ οι οπτικές απεικονίσεις των επιδημιών υπάρχουν εδώ και αιώνες, η covid-19 είναι η πρώτη πανδημία που οι πίνακες με τα real time στοιχεία έχουν εισχωρήσει τόσο βαθιά στην καθημερινότητα του κοινού.
Μερικοί ιστορικοί έχουν παρατηρήσει ότι οι πανδημίες δεν τελειώνουν όταν τελειώνει η μετάδοση της νόσου «αλλά μάλλον όταν, κατά την κρίση ορισμένων ΜΜΕ και πολιτικών ελίτ που διαμορφώνουν τα ενδιαφέροντα του ευρύτερου κοινού, η ασθένεια παύει να είναι ΕΙΔΗΣΗ».
Από αυτή την άποψη, οι πίνακες με τα στοιχεία τροφοδοτούν την πανδημία, διασφαλίζοντας τη συνεχή δημοσιογραφική της αξία, ακόμα κι όταν η απειλή που πραγματικά συνιστά είναι χαμηλή.
Υπό αυτό πρίσμα ίσως η πιο «επαναστατική» και ριζική πράξη θα ήταν να… αποσυνδεθούμε από τους live πίνακες ώστε να μπει ένα τέλος στην πανδημία. Και αυτό δεν σημαίνει ότι θάβουμε το κεφάλι μας στην άμμο, αλλά ότι αναγνωρίζουμε το γεγονός ότι κανένα μεμονωμένο ή συνδυασμένο στατιστικό στοιχείο δεν θα μας αποκαλύψει ποτέ ότι το τέλος της πανδημίας επιτέλους έφτασε.
Κι όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η ιατρική επιθεώρηση, το τέλος της πανδημίας είναι περισσότερο ένα ζήτημα βιωματικής εμπειρίας και επομένως περισσότερο ένα κοινωνιολογικό παρά ένα βιολογικό φαινόμενο.
Κι αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που οι στατιστικοί πίνακες (που δεν μετρούν την ψυχική υγεία, τον εκπαιδευτικό αντίκτυπο και την απαγόρευση των στενών κοινωνικών επαφών) δεν αποτελούν το κατάλληλο εργαλείο που θα μας πει πότε θα τελειώσει η πανδημία.
Στην πραγματικότητα, το τέλος δεν θα είναι καθόλου δραματικό. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι πανδημίες εξασθενούν σταδιακά καθώς η κοινωνία μαθαίνει να προσαρμόζεται σε μια ζωή μαζί με τον ιό και σιγά σιγά η κοινωνική ζωή επιστρέφει στο φυσιολογικό.
Και η πανδημία θα πεθάνει οριστικά, όταν σταματήσει να είναι η πρώτη είδηση στις οθόνες μας.
