Πως μία οσμή από το παρελθόν, προκαλεί νοσταλγία, χαρά ή ακόμα και αγωνία ή στρες
Του Γιάννη Ζαμπετάκη*
Η σχέση αρώματος, γεύσης και μνήμης είναι ένα από τα ερευνητικά πεδία που απασχολούν τους ερευνητές εδώ και πολλά χρόνια. Θυμάμαι, ότι όταν ξεκίνησα το διδακτορικό μου στο άρωμα της φράουλας (το πιο πολυσύνθετο άρωμα της φύσης – που αποτελείται από 350 ενώσεις!), η σχέση ανθρώπινης βιολογίας και αρωματικών ενώσεων ήταν (στη δεκαετία του 1990) και παραμένει και σήμερα ένας ερευνητικός τομέας αιχμής.
Και για του λόγου το αληθές, αυτό αποδεικνύεται από ένα άρθρο στην επιστημονική επιθεώρηση Nature Unpicking the link between smell and memories (nature.com) όπου αναλύεται η ικανότητά μας να επαναφέρουμε μνήμες αρωμάτων και πώς αυτή η επαναφορά μπορεί να γιατρέψει τον εγκέφαλό μας.
Το 1913, ο Marcel Proust έγραφε: «κάθε Κυριακή πρωί, που έπινα τσάι με την θεία μου, μόλις το ζεστό υγρό και τα ψίχουλα του γλυκίσματος ακουμπούσαν τον ουρανίσκο μου, μια ανατριχίλα με διαπερνούσε». Αυτή η εμπειρία όπου μια οσμή ή μια γεύση μάς φέρνει μνήμες από το παρελθόν δεν είναι μόνο λογοτεχνικού ενδιαφέροντος αλλά είναι ένα «μυστήριο» που οι επιστήμονες προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν.
«Η οσμή είναι ισχυρά συνδεδεμένη με την συναισθηματική μας μνήμη» λέει ο Eric Vermetten, κλινικός ψυχίατρος στο Ιατρικό Κέντρο του Leiden University στην Ολλανδία. Για τον Eric αλλά και για πολλούς ακόμη ερευνητές, η αρχιτεκτονική του εγκεφάλου μας είναι σημείο κλειδί για το πώς συνδέουμε μνήμες και μυρωδιές. Όταν ακούμε ένα ήχο, το νευρικό ερέθισμα μεταδίδεται στο μέρος του εγκεφάλου μας που λέγεται θάλαμος (thalamus) και καταλήγει στον ακουστικό φλοιό. Όταν μυρίζουμε μια ένωση, η μετάδοση του ερεθίσματος στον εγκέφαλο είναι πιο άμεση: το νευρικό ερέθισμα που παράγεται στους αισθητήρες οσμών στην μύτη μας μεταφέρεται στον οσφρητικό βολβό και από εκεί πηγαίνει σε μέρη του εγκεφάλου που σχετίζονται με την μνήμη.
Το 2013, μια ομάδα ερευνητών πρότεινε ότι υπάρχουν μόνο 5 αισθήσεις για γεύση (γλυκό, αλμυρό, ξυνό, πικρό και umami) και 10 βασικές αισθήσεις για οσμή (όπως φρουτώδες, ξηρών καρπών (nutty), ξυλώδες και εσπεριδοειδών).
Μνήμη και εγκέφαλος
Ο Sandeep Robert Datta, νευρο-επιστήμονας στην Ιατρική Σχολή του Harvard στην Βοστώνη με την ομάδα του μελετούν πώς οι μνήμες επιδρούν στον εγκέφαλό μας. Μέχρι σήμερα, έχουν βρει πώς οι οσμές επιδρούν στην μικρής διάρκειας μνήμη μας (short term memory). Όταν οι νευρώνες μας ανιχνεύουν μια οσμή, γινόμαστε λιγότεροι ευαίσθητοι σε αυτήν την οσμή, με άλλα λόγια φιλτράρουμε την αναμενόμενη οσμή για να εστιασθούμε στην νέα οσμή, όπως περιγράφει ο Datta.
Σε μια ακόμη σχετική μελέτη της ερευνητικής ομάδας του Datta, η προσοχή τους εστιάσθηκε στο πώς οι οσμές κωδικοποιούνται στον εγκέφαλό μας. Η ερευνητική ομάδα χρησιμοποίησε ποντίκια που τους έδωσε να μυρίσουν διαφορετικές οσμές και κατέγραψε πώς τα σήματα των οσμών στέλνονται στον οσφρητικό βολβό. Βρήκαν ότι η μνήμη μας μπορεί να καταγράψει το αίσθημα που παράγεται από δύο ή περισσότερες οσμές. Για παράδειγμα, βρήκαν πώς οι οσμές αντηλιακής κρέμας και ωκεανού μπορούν να επαναφέρουν την μνήμη μας τις διακοπές ή πώς η οσμή καπνού μπορεί να επαναφέρει στην μνήμη μας αρώματα φωτιάς από μπάρμπεκιου. «Το ενδιαφέρον είναι ότι όπως αλλάζουν οι εμπειρίες, οι σχέσεις που κωδικοποιούνται στον εγκέφαλο μετατοπίζονται και αυτές» εξηγεί ο Datta.
Οι επιστήμονες μελετούν ποντίκια και πώς αυτά κινούνται ορμόμενα από διάφορες οσμές και με αυτό τον τρόπο μπορούν να κατανοήσουν πώς οι νευρώνες μας στον εγκέφαλο μπορούν να αποθηκεύσουν αυτήν την πληροφορία. Οι οσμές μπορούν να επαναφέρουν αισθήματα νοσταλγίας αλλά και …αγωνίας. Ερευνητές έχουν βρει πώς οι οσμές μπορούν να προκαλέσουν ψυχολογικό στρες σε ανθρώπους με διαταραχή μετατραυματικού στρες.
Το άρθρο εξηγεί επίσης πώς τα βρέφη μπορούν να αναγνωρίσουν την μυρωδιά της μητέρας τους και πώς η μνήμη επηρεάζεται από το φύλο.
Το παρελθόν και οι οσμές
Συχνά, οι οσμές συνδέονται με θετικές μνήμες αλλά οι οσμές μπορούν να φέρουν στην επιφάνεια και τραυματικές μνήμες. Ο Vermetten αναφέρει ότι όταν ζούσε στο Connecticut πριν από χρόνια, παρείχε ψυχιατρική υποστήριξη σε ένα βετεράνο του πολέμου στο Βιετνάμ ο οποίος επηρεαζόταν από τις οσμές ασιατικού εστιατορίου που υπήρχε κάτω από το διαμέρισμά του. Ο βετεράνος επηρεαζόταν από την οσμή του φαγητού και του θύμιζε την περίοδο που ήταν στο Βιετνάμ με αποτέλεσμα να μην μπορεί να κοιμηθεί το βράδυ!
Για να κατανοήσει καλύτερα την σχέση οσμών και τραυματικών εμπειριών, ο Vermetten έκανε μια μελέτη με 16 βετεράνους από τον πόλεμο του Βιετνάμ, οι μισοί εκ των οποίων είχαν διαταραχή μετατραυματικού στρες και οι άλλοι μισοί όχι. Ο Vermetten και η ερευνητική μου ομάδα εξέθεσε τους βετεράνους σε τρεις οσμές: την οσμή πετρελαίου η οποία ήταν συνδεδεμένη με τραυματικές εμπειρίες κατά την διάρκεια του πολέμου, την ευχάριστη οσμή βανίλιας και την καθόλου ευχάριστη οσμή υδρόθειου που ναι μεν δεν είναι ευχάριστη αλλά δεν σχετίζεται με τον πόλεμο. Οι επιστήμονες μελέτησαν την λειτουργία του εγκεφάλου χρησιμοποιώντας μια μέθοδο που λέγεται τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων και βρήκαν ότι η οσμή του πετρελαίου προκαλεί μια αύξηση της κυκλοφορίας του αίματος σε μια περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τον φόβο (την λεγόμενη αμυγδαλή) στους βετεράνους με διαταραχή μετατραυματικού στρες ενώ είχε μικρότερη επίδραση στους άλλους. Η πρώτη ομάδα (με την διαταραχή μετατραυματικού στρες) βαθμολόγησε την οσμή πετρελαίου ως οσμή που τους προκαλεί πιο πολύ άγχος σε σχέση με την δεύτερη ομάδα.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η σύγχρονη έρευνα έχει κάνει μεγάλες προόδους σε αυτό το θέμα (οσμών και μνήμης) και τα αποτέλεσματα μπορούν να αξιοποιηθούν σε πολλούς τομείς στην βιομηχανία τροφίμων. Για παράδειγμα, εδώ στην Ιρλανδία, στην είσοδο των super market υπάρχουν είδη αρτοποιίας με τον σκοπό να «ανοίγουν» την όρεξη των πελατών τους και έτσι να αγοράζουν πιο …πολλά τρόφιμα.Nature 606, S2-S4 (2022)
doi: https://doi.org/10.1038/d41586-022-01626-x
