Όταν έφτανε ο Τάλμουντ κάθε Πέμπτη, ο Αϊνστάιν του έδειχνε χαρούμενος τα προβλήματα που είχε λύσει εκείνη τη βδομάδα. Αρχικά, ο Τάλμουντ ήταν σε θέση να τον βοηθήσει, αλλά γρήγορα ο μαθητής του τον ξεπέρασε. «Έπειτα από ένα μικρό διάστημα, μερικούς μήνες, είχε μελετήσει όλο το βιβλίο», θυμόταν ο Τάλμουντ. «Στη συνέχεια ασχολήθηκε με ανώτερα μαθηματικά… Γρήγορα η μαθηματική ιδιοφυΐα του πετούσε τόσο ψηλά, ώστε δεν μπορούσα πια να τον ακολουθήσω».
Έτσι ο φοιτητής Ιατρικής, νιώθοντας δέος για τις μαθηματικές ικανότητες του Αϊνστάιν, προχώρησε φέρνοντάς τον σε επαφή με τη φιλοσοφία. «Του σύστησα τον Καντ», θυμάται. «Ήταν ακόμη παιδί, μόλις δεκατριών ετών, αλλά τα έργα του Καντ, ακατανόητα στους κοινούς θνητούς, του φαίνονταν ξεκάθαρα». Για ένα διάστημα ο Καντ έγινε ο αγαπημένος φιλόσοφος του Αϊνστάιν και Η κριτική του καθαρού λόγου τελικά τον έκανε να μελετήσει Ντέιβιντ Χιουμ, Ερνστ Μαχ, και το ερώτημα τι μπορούμε να γνωρίσουμε από την πραγματικότητα.
Η επαφή του Αϊνστάιν με την επιστήμη προκάλεσε μια ξαφνική αντίδραση κατά της θρησκείας στην ηλικία των δώδεκα ετών, ακριβώς την περίοδο που θα προετοιμαζόταν για το μπαρ μίτζβα. Ο Μπέρνσταϊν, στα εκλαϊκευμένα βιβλία του, είχε συμφιλιώσει την επιστήμη με τις θρησκευτικές τάσεις. Όπως το έθετε: «Η θρησκευτική κλίση έγκειται στην αμυδρή συνείδηση που υπάρχει στους ανθρώπους ότι η όλη η φύση, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, δεν είναι σε καμία περίπτωση ένα τυχαίο παιχνίδι, αλλά αποτέλεσμα της ύπαρξης νόμων, ότι υπάρχει ένα θεμελιώδες αίτιο όλης της ύπαρξης».
Αργότερα και ο Αϊνστάιν θα πλησίαζε σ’ αυτή τη θέση, εκείνη την εποχή όμως το άλμα της απομάκρυνσής του από τη θρησκεία ήταν ριζικό. «Διαβάζοντας εκλαΐκευμένα επιστημονικά βιβλία, έφτασα γρήγορα στην πεποίθηση ότι πολλά πράγματα στις ιστορίες της Βίβλου δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Αυτό είχε ως συνέπεια να επιδοθώ σε ένα πραγματικά φανατικό όργιο ελευθεριακής σκέψης, συνδυασμένο με την εντύπωση ότι οι νέοι εξαπατώνται σκόπιμα από το κράτος μέσα από ψέματα. Μια συντριπτική εντύπωση».
Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο Αϊνστάιν απέφευγε τις θρησκευτικές τελετές σε όλη την υπόλοιπη ζωή του. «Δημιουργήθηκε μέσα του μία αποστροφή για την ορθόδοξη πρακτική της εβραϊκής ή και οποιασδήποτε άλλης παραδοσιακής θρησκείας, καθώς και για την παρακολούθηση θρησκευτικών τελετών, και δεν την έχασε ποτέ», έγραψε αργότερα ο φίλος του Φίλιπ Φρανκ. Ωστόσο, από την παιδική θρησκευτική του περίοδο διατήρησε μια βαθιά ευλάβεια για την αρμονία και την ομορφιά αυτού που αποκαλούσε σκέψη του Θεού, όπως εκφράζεται στη δημιουργία του σύμπαντος και των νόμων του.
Η επανάσταση του Αϊνστάιν κατά του θρησκευτικού δόγματος άσκησε βαθιά. επίδραση στη γενική του νοοτροπία απέναντι στις καθιερωμένες αντιλήψεις. Του ενστάλαξε μία αλλεργική αντίδραση ενάντια σε κάθε μορφή δόγματος και εξουσίας, η οποία θα επηρέαζε τόσο τις πολιτικές του θέσεις όσο και την επιστημονική του δραστηριότητα. «Αυτή η εμπειρία μού δημιούργησε μια καχυποψία απέναντι σε κάθε είδους εξουσία και αυθεντία, μια στάση που έκτοτε δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει», είπε αργότερα. Πράγματι, αυτή η αντικομφορμιστική τάση θα καθόριζε τόσο το επιστημονικό του έργο όσο και τις κοινωνικές αντιλήψεις του για όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Αργότερα, αφού είχε γίνει δεκτός ως ιδιοφυΐα, μπορούσε να εκφράζει αυτή την εναντίωσή του με τέτοια χάρη και ευγένεια, που τον έκαναν γενικώς συμπαθή. Όμως τα πράγματα δεν εξελίσσονταν έτσι όσο ήταν απλώς ένας αυθάδης μαθητής σε κάποιο γυμνάσιο του Μονάχου. «Αισθανόταν πολύ άβολα στο σχολείο», λέει η αδελφή του. Έβρισκε αποκρουστικό το συγκεκριμένο στιλ διδασκαλίας, τις αποστηθίσεις και την ανυπομονησία των καθηγητών με τις ερωτήσεις. «Ο στρατιωτικός τόνος του σχολείου, η συστηματική εκπαίδευση στη λατρεία της εξουσίας που υποτίθεται ότι θα εξοικείωνε τους μαθητές από μικρή ηλικία με τη στρατιωτική πειθαρχία του ήταν ιδιαίτερα δυσάρεστα».
Ακόμη και στο Μόναχο, όπου το βαυαρικό πνεύμα οδηγούσε σε μια λιγότερο πειθαρχημένη προσέγγιση της ζωής, είχε εδραιωθεί αυτή η πρωσική λατρεία του στρατού και σε πολλά παιδιά άρεσε να παίζουν τους στρατιώτες. Όταν περνούσαν στρατεύματα από τον δρόμο, με συνοδεία πνευστών και τυμπάνων, τα παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους και ακολουθούσαν την παρέλαση βαδίζοντας σε σφιχτό σχηματισμό με συγχρονισμένο στρατιωτικό βήμα. Όχι ο Αϊνστάιν όμως. Κάποτε που είδε μια τέτοια παρέλαση, άρχισε να κλαίει. «Όταν μεγαλώσω, δε θέλω να είμαι ένας από αυτούς τους καημένους τους ανθρώπους», είπε στους γονείς του. Και όπως εξήγησε αργότερα: «Όταν σε κάποιον αρέσει να κάνει στρατιωτική παρέλαση με μουσική, αρκεί για να με κάνει να τον περιφρονήσω. Του έχουν δώσει τον μεγάλο εγκέφαλό του από λάθος και μόνο».
Αυτή η διάθεση εναντίωσης σε κάθε μορφή πειθαρχίας έκανε τη φοίτησή του στο γυμνάσιο του Μονάχου όλο και πιο ενοχλητική και εριστική. Η μηχανική μάθηση, παραπονιόταν, «έμοιαζε πολύ με τις μεθόδους του πρωσικού στρατού, όπου επιτύγχαναν μια μηχανική πειθαρχία με την επανειλημμένη εκτέλεση διαταγών χωρίς νόημα». Αργότερα θα παρομοίαζε τους καθηγητές του με στρατιωτικούς. «Οι δάσκαλοι στο δημοτικό μού φαίνονταν σαν εκπαιδευτές λοχίες», είπε, «και οι καθηγητές στο γυμνάσιο σαν υπολοχαγοί».
Κάποτε ρώτησε τον Βρετανό συγγραφέα και επιστήμονα Τσαρλς Πέρσι Σνόου αν ήξερε τη γερμανική λέξη Zwang. Ο Σνόου είπε ότι την ήξερε. Σημαίνει περιορισμός, καταναγκασμός, υποχρέωση, πίεση. Γιατί; Στο σχολείο του Μονάχου, απάντησε ο Αϊνστάιν, είχε κάνει την πρώτη του επανάσταση κατά του Zwang και αυτό συνετέλεσε στον καθορισμό της προσωπικότητάς του.
Ο σκεπτικισμός και η αντίσταση στις καθιερωμένες αντιλήψεις έγιναν ένα χαρακτηριστικό της ζωής του. Όπως δήλωσε σε μια επιστολή του προς έναν πατρικό φίλο το 1901: «Μία ανόητη πίστη στην εξουσία είναι ο χειρότερος εχθρός της αλήθειας».
Στις έξι δεκαετίες που διήρκησε η επιστημονική του καριέρα, είτε ηγούνταν της κβαντικής επανάστασης είτε αργότερα της αντιστεκόταν, αυτή η στάση βοήθησε στη διαμόρφωση του έργου του Αϊνστάιν. «Η αρχική του καχυποψία απέναντι στην εξουσία και στην αυθεντία, την οποία δεν έχασε ποτέ, θα αποδεικνυόταν αποφασιστικής σημασίας», είπε ο Μπανές Χόφμαν, συνεργάτης του Αϊνστάιν στα ώριμα χρόνια του. «Χωρίς αυτή δε θα μπορούσε να αναπτύξει τη μεγάλη ανεξαρτησία σκέψης που του έδωσε το κουράγιο να αμφισβητήσει καθιερωμένες επιστημονικές πεποιθήσεις κι έτσι να φέρει την επανάσταση στη φυσική»
Φυσικά, αυτή η περιφρόνηση για την εξουσία δεν τον έκανε καθόλου αγαπητό στους Γερμανούς «υπολοχαγούς» που τον δίδασκαν στο γυμνάσιο. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ένας καθηγητής του δήλωσε ότι είναι ανεπιθύμητος στην τάξη λόγω της αυθάδειάς του. Όταν ο Αϊνστάιν επέμεινε ότι δεν είχε διαπράξει κανένα παράπτωμα, ο καθηγητής απάντησε: «Ναι, είναι αλήθεια, αλλά κάθεσαι εκεί στην πίσω σειρά και χαμογελάς και η παρουσία σου και μόνο καταστρέφει τον σεβασμό της τάξης στο πρόσωπό μου».
Η βιογραφία μιας ιδιοφυΐας
WALTER ISAACSON
Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ
Εικόνα: https://gr.pinterest.com/pin/2885187252928259/
