Ένας άνθρωπος μεταφέρεται στον γιατρό· αυτός του ανοίγει την αρτηρία του βραχίονα και αφήνει το αίμα να αναβλύσει – μισό λίτρο. Ο άνθρωπος λιποθυμάει. Την επομένη πρέπει να υπομένει άλλες πέντε αφαιμάξεις. Στις τρεις τελευταίες το αίμα αργεί να αναβλύσει, γι’ αυτό ο γιατρός τοποθετεί ένα μπαλονάκι με ζεστό αέρα πάνω στην τομή. Ο αέρας ψύχεται, παράγει ένα κενό και ρουφάει το αίμα. Ο άνθρωπος είναι ξαπλωμένος στο κρεβάτι, μισοπεθαμένος, με έξι τομές στο χέρι. Στα πιο ευαίσθητα σημεία των τομών ο γιατρός τοποθετεί βδέλλες, που γεμίζουν αργά με φρέσκο αίμα. Όταν φουσκώνουν από το αίμα και είναι έτοιμες να εκραγούν, τις αντικαθιστά με άλλες. Μετά από τρεις μήνες ο ασθενής επιστρέφει στο σπίτι του – αν δεν πεθάνει στο μεταξύ.
Η φλεβοτομία ήταν συνήθης πρακτική μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Η ιδέα της βδέλλας στηρίζεται στη θεωρία των τεσσάρων χυμών του σώματος. Σύμφωνα μ’ αυτήν τη θεωρία, όλες οι αρρώστιες αποδίδονται σε ανισορροπία των τεσσάρων χυμών – της κίτρινης χολής, της μαύρης χολής, του φλέγματος και του αίματος. Στην ακμή, στο άσθμα, στη χολέρα, στον διαβήτη, στην επιληψία, στην πανούκλα, στο εγκεφαλικό επεισόδιο, στη φυματίωση και σε εκατοντάδες άλλες αρρώστιες το σώμα υποτίθεται ότι περιείχε πάρα πολύ αίμα, εξού και η πρακτική της αφαίμαξης. Μόνο στη δεκαετία του 1830 η Γαλλία εισήγαγε πάνω από 40 εκατομμύρια βδέλλες. Η θεωρία των τεσσάρων σωματικών χυμών επικράτησε στην ιατρική για πάνω από 2.000 χρόνια. Καμιά άλλη επιστημονική θεωρία δεν άντεξε τόσον καιρό, παρόλο που επρόκειτο για φάρσα μεγάλης ολκής. Οι περισσότεροι ασθενείς παρουσίαζαν βελτίωση χωρίς αφαιμάξεις – και οι γιατροί το ήξεραν.
Επί 2.000 χρόνια το ιατρικό κατεστημένο είχε αγκιστρωθεί σε μια λανθασμένη θεωρία – πηγαίνοντας κόντρα στο προφανές. Γιατί;. Όσο απίστευτο κι αν φαίνεται, η θεωρία των τεσσάρων χυμών του σώματος είναι αντιπροσωπευτική όλων των θεωριών που επεξεργάζονται περίπλοκα συστήματα – τον άνθρωπο, το χρηματιστήριο, τους πολέμους, τις πόλεις, τα οικοσυστήματα, τις επιχειρήσεις. Δεν εγκαταλείπουμε μια θεωρία όταν αποδεικνύεται λανθασμένη, αλλά μόνον όταν εμφανίζεται κάποια καλύτερη. Είναι εντελώς παράλογο, αλλά πολύ διαδεδομένο. Θα ονομάσουμε αυτό το φαινόμενο φαινόμενο της αφαίμαξης.
Στη ζωή βρισκόμαστε συχνά ανάμεσα σε δύο δουλειές, δύο τόπους κατοικίας ή δύο ερωτικές σχέσεις – αλλά ποτέ ανάμεσα σε δύο γνώμες. Αν απορρίψουμε απότομα μια γνώμη, υιοθετούμε αμέσως μια άλλη. Είμαστε σαν τους άντρες που δεν μπορούν να μείνουν χωρίς να έχουν σχέση με γυναίκα ούτε μια μέρα. Στα μάτια μας, οι γνώμες είναι είτε «σωστές» είτε «λανθασμένες». Η συνειδητή άγνοια –το να γνωρίζουμε ότι δεν ξέρουμε (ακόμα) κάτι – δεν έχει θέση στον τρόπο με τον οποίο αισθανόμαστε τα πράγματα. Αγνοούμε τι είναι η αισθητή εμπειρία του να μην ξέρεις. Γι’ αυτό είμαστε καλύτεροι στο να ανακαλύπτουμε μια θεωρία παρά στο να παραδεχόμαστε την άγνοιά μας. Ο ιστορικός των επιστημών Τόμας Κουν το διατύπωσε σαφέστατα: «Οι θεωρίες δεν καταρρέουν υπό το βάρος των λαθών τους. Καταρρίπτονται μόνον όταν παρουσιάζεται μια άλλη θεωρία που φαίνεται καλύτερη».
Και γιατί αυτό είναι σοβαρό; Διότι συμβαίνει συχνά αυτή η «καλύτερη» θεωρία να μην υπάρχει ακόμα. Ο Άλαν Γκρίνσπαν, πρόεδρος της Αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας, λατρεύτηκε σαν ημίθεος επί δεκαετίες. Αλλά το φθινόπωρο του 2008, όταν έσκασε η φούσκα των οικονομικών αγορών, ήταν ένας από τους λίγους που έκανε την αυτοκριτική του δηλώνοντας σε μια επιτροπή του Κογκρέσου: «Όλο αυτό το διανοητικό οικοδόμημα κατέρρευσε». Ο πρόεδρος της επιτροπής τον ρώτησε: «Δηλαδή αντιληφθήκατε ότι ο τρόπος που βλέπατε τον κόσμο, το μοντέλο της σκέψης σας, ήταν λανθασμένο;». Ο Γκρίνσπαν απάντησε: «Ακριβώς». Εννοούσε τη θεωρία σύμφωνα με την οποία η οικονομία πρέπει να οδηγείται από την προσφορά χρήματος. Παρ’ όλα αυτά, οι κυβερνήσεις του δυτικού κόσμου δε θέλουν να εγκαταλείψουν αυτήν τη θεωρία – με όλες τις συνέπειες στα επίπεδα του χρέους, των τιμών του χρηματιστηρίου, του επιπέδου ζωής και του πληθωρισμού. Και όλα αυτά απλώς γιατί δεν υπάρχει ακόμα εναλλακτική προοπτική – το φαινόμενο της αφαίμαξης σε όλο του το μεγαλείο.
Το φαινόμενο της αφαίμαξης παίζει ρόλο και στην προσωπική σας ζωή. Αν δε θέλετε να χάσετε το αίμα σας σε διανοητικό επίπεδο, να αναθεωρείτε τακτικά τη στρατηγική σας στις επενδύσεις, τη φιλοσοφία ζωής και τη γνώμη σας για τους ομοίους σας. Αν τα γεγονότα δε συμβαδίζουν με τις θεωρίες σας, απαρνηθείτε τες αμέσως. Και, ακόμα σπουδαιότερο, μην περιμένετε να βρείτε μια «καλύτερη» θεωρία. Μπορεί να περάσουν 2.000 χρόνια.
«Η τέχνη της πρακτικής σκέψης»
ΡΟΛΦ ΝΤΟΜΠΕΛΛΙ
Εικόνα: Dimitri Daniloff – PS1 Supermarket
lectures
