Το Σπήλαιο του Πλάτωνα: Μια απίστευτα επίκαιρη παραβολή

Η παραβολή του σπηλαίου, όπως παρουσιάζεται στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα, αποτελεί μία από τις πιο εμβληματικές, διαχρονικές, φιλοσοφικές αλληγορίες όλων των εποχών

Η παραβολή του σπηλαίου, όπως παρουσιάζεται στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα, αποτελεί μία από τις πιο εμβληματικές, διαχρονικές, φιλοσοφικές αλληγορίες όλων των εποχών, καθώς η ερμηνεία της απασχολεί το πνεύμα και την κριτική σκέψη των φιλοσόφων και των εραστών της φιλοσοφίας ανά τους αιώνες. Δικαιολογημένα, αφού τα αλληγορικά νοήματα της παραβολής εκφράζουν θεμελιώδη ζητήματα της ζωής, με σημαντικότερα την προσωπική αφύπνιση και βελτίωση και τη μετάβαση του ανθρώπου από την άγνοια στη γνώση, από την ψευδαίσθηση στην αλήθεια και από το σκοτάδι στο φως.

Στην παραβολή του σπηλαίου ο Πλάτωνας φαντάζεται μια ομάδα ανθρώπων που ζουν, από τη γέννησή τους αλυσοδεμένοι στο βάθος μιας σκοτεινής σπηλιάς μακριά από την είσοδό της που είναι ανοιχτή προς το φως. Οι δεσμώτες δεν μπορούν να κοιτάξουν πίσω τους και αντικρίζουν μόνο έναν τοίχο μπροστά τους, επάνω στον οποίο βλέπουν σκιές ανθρώπων, οι οποίοι περνούν πίσω τους, ανάμεσα στις πλάτες τους και σε μια εστία φωτιάς που καίει διαρκώς. 

Οι σκιές είναι η μόνη πραγματικότητα που οι αλυσοδεμένοι γνώρισαν στη ζωή τους. Κάποια στιγμή, ένας από τους δεσμώτες απελευθερώνεται από τις αλυσίδες και βγαίνει έξω από το σπήλαιο. Στην αρχή τυφλώνεται από το άπλετο φως του ήλιου, αλλά σταδιακά αρχίζει να βλέπει καθαρά τον πραγματικό κόσμο. Αντιλαμβάνεται τότε ότι οι σκιές που έβλεπε ήταν απλώς μεγεθυμένα είδωλα ανθρώπων και ότι η πραγματική αλήθεια της ζωής βρίσκεται έξω από το σπήλαιο. Όταν επιστρέφει για να ενημερώσει τους υπόλοιπους δεσμώτες, εκείνοι δυσπιστούν, τον αμφισβητούν και τον χλευάζουν, αρνούμενοι να αποποιηθούν τις ψευδαισθήσεις τους.

Η ερμηνεία της παραβολής εμπεριέχει πολύ ενδιαφέροντα αλληγορικά νοήματα: Η σπηλιά συμβολίζει τον κόσμο της άγνοιας, των αισθήσεων, των ψευδαισθήσεων και της πλάνης. Οι δεσμώτες είναι οι άνθρωποι που ζουν περιορισμένοι, δέσμιοι των συνηθειών, των προκαταλήψεων, των ψευδαισθήσεων και των επιφανειακών γνώσεών τους. 

Οι σκιές στον τοίχο αντιπροσωπεύουν τις φαντασιώσεις και τις ψευδαισθήσεις που θεωρούμε ως αληθινές, ενώ η φωτιά μια περιορισμένη πηγή φωτός που αρδεύει αυτές τις ψευδαισθήσεις και τις παραπλανητικές μας αντιλήψεις. 

Η έξοδος από τη σπηλιά συμβολίζει την πορεία της προσωπικής μας αφύπνισης, μέσω της γνώσης, της παιδείας και της αναζήτησης της αλήθειας, την πορεία, δηλαδή, από το σκοτάδι στο φως. Το άπλετο φως του ήλιου, που αρχικά τυφλώνει τον απελευθερωμένο δεσμώτη, αντιπροσωπεύει τις ιδέες της γνώσης και της απόλυτης αλήθειας. Ο δεσμώτης, που απελευθερώνεται και επιστρέφει για να αφηγηθεί την πραγματική αλήθεια στους άλλους, είναι ο άνθρωπος που κατέχει την πραγματική γνώση και αλήθεια και αντιμετωπίζεται με δυσπιστία, άρνηση και εχθρότητα από τους πλανεμένους δεσμώτες. 

Τα αλληγορικά νοήματα της παραβολής του σπηλαίου είναι σήμερα επίκαιρα περισσότερο από ποτέ, για πολλούς τομείς της ζωής μας. Εκπαίδευση, παιδεία, προσωπική βελτίωση, κοινωνία, πολιτική και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης έχουν τις δικές τους Σπηλιές. Η αλαζονεία, η εγωπάθεια, οι ψευδαισθήσεις, οι προκαταλήψεις, ο εγωιστικός ατομισμός, η έλλειψη παιδείας και η αντικοινωνική συμπεριφορά είναι οι αλυσίδες και οι αντανακλάσεις τους οι σκιές στον τοίχο. 

Η γνώση, η παιδεία, η αυτογνωσία και ο αυτοέλεγχος είναι τα βασικά υλικά με τα οποία ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να απελευθερωθεί από τις αλυσίδες του. Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, η δημιουργικότητα, η ταπεινή κοινωνική συμπεριφορά και ο σεβασμός του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος είναι, επίσης, βασικά εργαλεία για τη διάρρηξη των αλυσίδων του. 

Ο ρόλος των δασκάλων, των εκπαιδευτικών και των Μάνατζερς είναι στη διαδικασία αυτή καταλυτικός. Όλοι τους οφείλουν, από απλοί διεκπεραιωτές της μάθησης και των αρχών της Διοίκησης, να γίνουν οι φιλόσοφοι που θα διαπαιδαγωγούν τους νέους και τους εργαζόμενους, θα τους δείχνουν τον δρόμο και θα τους εμπνέουν, όπως ο απελευθερωμένος δεσμώτης του σπηλαίου. Με τους ανθρώπους της γνώσης και τους Μάνατζερς καθισμένους αναπαυτικά στην παχιά σκιά του πλάτανου οι κοινωνίες δεν εξελίσσονται. 

Η προσωπική ανάπτυξη του καθενός μας έχει τη δική της σπηλιά. Φόβοι, ανασφάλειες, προκαταλήψεις, ψευδαισθήσεις, φαντασιώσεις, φιλοδοξίες, προσδοκίες, αλαζονεία, αστοιχείωτη αυταρέσκεια, εγωκεντρισμός, πάθη και τοξικές σχέσεις είναι οι αλυσίδες μας. Οι γνώσεις, η παιδεία, η αυτογνωσία, η προσωπική αυτάρκεια, η αυτοεκτίμηση, η υπομονή, η επιμονή και ο έλεγχος του θυμικού είναι τα υλικά για την προσωπική μας αφύπνιση και προκοπή. 

Οι δέσμιοι των προκαταλήψεων και των ψευδαισθήσεων είναι αιχμάλωτοι της αισθητηριακής φαινομενικότητας. Η αισθητηριακή αντίληψη είναι παραπλανητική, γι’ αυτό η σκέψη πρέπει να φτάνει πίσω από τα φαινόμενα, υποστήριξε ο Δημόκριτος. «Η γνώση του εαυτού μας προϋποθέτει βεβαιότητα», αποφάνθηκε ο Πλάτων. Η βεβαιότητα μισεί τις εικασίες και τα ψευδεπίγραφα. 

Στο ίδιο πνεύμα είναι και η διαπίστωση του Αριστοτέλη, ο οποίος αναγνωρίζει μεν σημαντικό ρόλο στην αισθητηριακή εμπειρία, αλλά θέτει ως προϋπόθεση το βάρος της απόδειξης, κάτι το οποίο μπορεί να κάνει μόνο η γνώση. Ο ήλιος είναι η αλήθεια του εαυτού μας, αυτή που δίνει ουσιαστικό νόημα και σκοπό στη ζωή μας. Όταν μπορούμε να κοιτάζουμε τον ήλιο χωρίς να μας τυφλώνει και να αντικρίζουμε κατάματα την αλήθεια είμαστε στον σωστό δρόμο.

Η σημερινή σπηλιά της κοινωνίας είναι η πιο βαθιά από όλες. Η κοινωνία, αλυσοδεμένη και σε κατάσταση παραλυτικής ακινησίας, βλέπει στον τοίχο της τις σκιές των προκαταλήψεων, των ψευδαισθήσεων, των φαντασιώσεων, της υποκουλτούρας, του πολιτισμικού ελλείμματος, της ελλειμματικής παιδείας, του νηπιακού ναρκισσισμού, της πολιτικής ανωριμότητας, της θεσμικής ατροφίας και των διογκωμένων παθών. 

Η επιδίωξη του άκοπου πλουτισμού, η άκρατη μυωπική επιδίωξη ικανοποίησης του προσωπικού συμφέροντος, η απώλεια της αίσθησης του κοινού καλού ως δημιουργικού κοινωνικού στοιχείου, ο αρρωστημένος λαϊκισμός και δηθενισμός, ο νοσηρός εγωκεντρισμός, η ζηλοφθονία του διπλανού, η τοξικότητα, η αυτοκαταστροφικότητα, ο αχαλίνωτος συναισθηματισμός και ο φθηνός μοντερνισμός δεν επιτρέπουν στα διαβρωτικά υλικά να δράσουν για να σπάσουν τις αλυσίδες. 

Οι παραδοσιακές αρχές και αξίες, το ήθος, η αισθητική, η υπηρέτηση του συλλογικού καλού, ο κοινοτισμός, ο εθελοντισμός, η γενναιοδωρία, η ακάματη προσπάθεια και η συμμετοχή στην πολιτικοκοινωνική ζωή έχουν χάσει τις διαβρωτικές τους ιδιότητες και έχουν καταστεί αδρανή υλικά. Όπως πολύ εύστοχα επεσήμανε ο Στ. Ράμφος, «Οι Έλληνες μετεωριζόμαστε μεταξύ Ανατολής και Δύσης και παραδέρνουμε ανάμεσα στη Σκύλλα και στη Χάρυβδη των διαλυτικών πολώσεων, σε ένα περιβάλλον τυπικού επαρχιωτισμού, πολιτισμικού αναχρονισμού και ησυχαστικού αναχωρητισμού, διαιωνίζοντας την ανωριμότητα με φαντασιώσεις (Στ. Ράμφος, 2001). 

Ακριβές αποτύπωμα της εικόνας της κοινωνίας είναι και η πολιτική σκηνή. Χαμηλό επίπεδο βουλευτών, πολιτικός επαγγελματισμός, κομματικές ιδιοτέλειες, πελατειασμός, συστήματα ελεγχόμενης πελατείας, κυνικές κομματικές ωφελιμιστικές λογικές, δίαυλοι διαπλοκής και αδιαφάνειας, θεσμική ατροφία, απουσία διάκρισης των τριών εξουσιών, πολιτική απάθεια από πλευράς πολιτών και άλλες σημαντικές παθογένειες είναι οι αλυσίδες και οι σκιές που παραμορφώνουν τον χαρακτήρα της πολιτικής ως κομβικό λειτούργημα προσφοράς στο κοινό καλό. 

Τα Κοινοβούλια λειτουργούν ως «αθροιστικές μηχανές» που επικυρώνουν αποφάσεις, οι οποίες λαμβάνονται σε άλλους χώρους, επισημαίνει επικριτικά ο Laski. Η πορεία προς το φως και την αλήθεια θα μπορούσε να διανοιχθεί, εν μέρει, με τη μείωση του αριθμού των βουλευτών, τη θέσπιση ανώτατου ορίου δύο θητειών και ανώτατου ορίου ηλικίας εκλογής το 73 έτος, αποπολιτικοποίηση των δημόσιων θέσεων ευθύνης και κατάργηση των ιδιαίτερων προνομίων τους. Η διάνοιξη αυτής της πορείας όμως προϋποθέτει ενεργή και δυναμική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, κάτι το οποίο δεν διαφαίνεται στον κοντινό ορίζοντα.

Το τρίτο βαθύ σπήλαιο είναι το σπήλαιο των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ). Η καθιέρωση των ΜΚΔ μπορεί να θεωρηθεί ως η επανάσταση της εποχής μας, αφού καθορίζει και διαμορφώνει τον τρόπο ζωής, εργασίας και ψυχαγωγίας. Τα ΜΚΔ έχουν εξελιχθεί σε ένα αμφίδρομο, διαδραστικό και αλληλεπιδραστικό σύστημα επικοινωνίας και συνδημιουργίας, με τεράστια επίδραση στην κοινωνική πραγματικότητα, η οποία οφείλεται στο γεγονός ότι, μέσω αυτών, οι χρήστες του διαδικτύου μοιράζονται γνώσεις, απόψεις, κριτικές, αξιολογήσεις, πληροφορίες, εμπειρίες, φωτογραφίες, βίντεο, κ.ά. Για πολλά άτομα (διαμορφωτές της κοινής γνώμης, καλλιτέχνες, influencers, κ.ά), τα ΜΚΔ λειτουργούν επιπλέον ως φιλικοί οικοδεσπότες που προσφέρουν προσωπική αναγνώριση και επιβεβαίωση, ψυχική ανταμοιβή, σημαντικά οικονομικά οφέλη, δημοφιλία, φήμη και κύρος. 

Η ιδιαίτερα χρήσιμη καθιέρωσή τους προκαλεί ωστόσο και σημαντικές ανεπιθύμητες ατομικές και κοινωνικές συνέπειες, όπως εθισμό, εξάρτηση, αλαζονεία, οίηση, εγωκεντρισμό, αισθήματα άγχους, ανεπάρκειας και κατωτερότητας, κοινωνική απομόνωση, παραμορφωμένη εικόνα της πραγματικότητας, διαδικτυακό εκφοβισμό, κ.ά. Όλα αυτά αποτελούν τις αλυσίδες των εξαρτημένων χρηστών που μέρα με τη μέρα γίνονται όλο και περισσότεροι. Η έξοδος από αυτό το ψηφιακό σπήλαιο απαιτεί κριτική σκέψη, αναζήτηση αξιόπιστων πηγών ενημέρωσης και διάθεση για αμφισβήτηση. 

Συμπέρασμα: Η παραβολή του σπηλαίου δεν είναι απλώς μια φιλοσοφική εικόνα. Είναι μια σημαντική πρόκληση για τον καθένα μας και μια προειδοποίηση ότι η αλήθεια δεν είναι εύκολη, ούτε ευπρόσδεκτη. Η έξοδος από τις πλάνες μας απαιτεί κόπο, θάρρος και αμφισβήτηση. Η δε προσπάθεια αφύπνισης και νουθέτησης των άλλων, τις περισσότερες φορές, δεν είναι αρεστή και αποδεκτή. Πόσοι ανθρώπινοι φάροι δεν έχασαν τη ζωή τους, κάνοντας την προσπάθεια αυτή. 

* Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτωρ του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, συγγραφέας.

Πηγή