Tοῦ Μητροπολίτου Καστορίας Καλλινίκου
Τήν Πέμπτη 30 Νοεμβρίου 2023, πραγματοποιήθηκε Ἡμερίδα πού διοργάνωσαν στήν Θεσσαλονίκη, στό Τελλόγλειο Ἵδρυμα, τό Ἐργαστήριο Εἰρηνευτικῆς Δημοσιογραφίας τοῦ Τμήματος Δημοσιογραφίας τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σέ συνεργασία μέ τό Τμῆμα Θεολογίας τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Στά πλαίσια τῆς Ἡμερίδος πραγματοποιήθηκε στρογγυλή τράπεζα μέ τίτλο «Φαινόμενα παραπληροφόρησης καί Θρησκεία», στήν ὁποία συμμετεῖχα μαζί μέ τούς κ.κ. Σταῦρο Τζίμα Διευθυντή ΑΠΕ Βορείου Ἑλλάδος, Σωτήριο Μπούκη ἐκπρόσωπο τῆς Ἑλληνικῆς Εὐαγγελικῆς Ἐκκλησίας, Γεώργιο Ἀντωνίου Ἐπ. Καθηγητή τοῦ Τμήματος Ἱστορίας καί Ἀρχαιολογίας ΑΠΘ, καί Πέτρο Παναγιωτόπουλο Ἐπ. Καθηγητή τοῦ Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ. Συντονιστής ἦταν ὁ Νίκος Μαγγιῶρος Πρόεδρος τοῦ Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ.
Παρόντες ἦσαν καί ἀπηύθυναν χαιρετισμό ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεος, ὁ ΓΓ Ἐπικοινωνίας καί Ἐνημέρωσης, ὁ Πρύτανης, οἱ Κοσμήτορες καί Πρόεδροι Σχολῶν τοῦ ΑΠΘ (Θεολογίας καί ΟΠΕ), ὁ Πρόεδρος ΕΣΗΕΜ-Θ Νίκος Καρρᾶς κ.ἄ.
Εἴχαμε δέκα λεπτά στήν διάθεσή μας, οἱ συμμετέχοντες στήν στρογγυλή τράπεζα, νά ἀναπτύξουμε τίς σκέψεις μας, καί στό τέλος τέθησαν ἐρωτήσεις ἀπό τό κοινό, γι᾽ αὐτό καί ἡ ἀνάπτυξη τοῦ θέματος ἦταν συνοπτική.
Κατωτέρω δημοσιεύεται τό κείμενο τῆς σύντομης εἰσήγησής μου.
Κατ᾽ ἀρχήν χρειάζεται νά διευκρινιστοῦν οἱ ὅροι πληροφόρηση καί πληροφορία, παραπληροφόρηση καί παραπληροφορία, καί ὁ ὅρος Θρησκεία. Αὐτό θά ἀπαιτοῦσε, βέβαια, μιά ξεχωριστή εἰσαγωγική εἰσήγηση.
Στήν εἰσήγηση αὐτή συνδέεται ἡ πληροφορία μέ τήν γνώση καί τήν μετάδοσή της καί ἡ παραπληροφορία μέ τήν ἔλλειψη γνώσεως ἤ ἔλλειψη ἀκριβοῦς γνώσεως καί τήν μετάδοση τῆς ἐλλιποῦς ἤ λανθασμένης γνώσεως. Αὐτή ἡ ἔλλειψη γνώσης καί ἡ μετάδοσή της ἔχει πολλά αἴτια, ὅπως θά ἀναφέρουμε στήν συνέχεια.
Ἀντί γιά θρησκεία, θά ἐννοεῖται ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί ἡ θεολογία της, δηλαδή θά δοῦμε τό θέμα μέσα ἀπό τήν ὀρθόδοξη θεολογία καί ὄχι ἀπό διάφορες θρησκευτικές ἀπόψεις.
Ὅπως καί στίς ἐπιστῆμες, ἡ γνώση τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας βασίζεται στήν ἔρευνα καί στίς πηγές της. Ἔρευνα καί πηγές εἶναι ἡ θέα τοῦ ἀκτίστου Φωτός τοῦ Θεοῦ καί οἱ μαρτυρίες καί οἱ λόγοι τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων πού ἔχουν βεβαία τήν γνώση τοῦ Θεοῦ. Γιά τήν ἀπόκτηση αὐτῆς τῆς γνώσης ὑπάρχει ἡ μεθοδολογία, πού εἶναι ἡ ὀρθόδοξη ἡσυχία, καί τό κατάλληλο ὄργανο, πού εἶναι ὁ φωτεινός νοῦς τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ δέ γνώση ἔχει χαρακτήρα ἀποκαλυπτικό, ἀφοῦ τήν δίνει ὁ Θεός σέ ὅσους αἰτοῦνται, ζητοῦν καί κρούουν (πρβλ. Ματθ. ζ´).
Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ἱερόθεος, σέ κείμενό του μέ θέμα «Οἱ ἀληθινές ἐκκλησιαστικές εἰδήσεις» ἀναφέρει:
«Οἱ ἀληθινές ἐκκλησιαστικές εἰδήσεις εἶναι ἐκεῖνες πού ἀναφέρονται στήν ἱερά ἱστορία, τήν λεγομένη «θεολογία τῶν γεγονότων», πού εἶναι ὅ,τι ἔχει σχέση μέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ καί τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι γνωστή ἡ πατερική ρήση, ὅτι ὁ Θεός ἔγινε ἄνθρωπος γιά νά κάνη τόν ἄνθρωπο θεό. Κάθε φορά, λοιπόν, πού κάποιος ἄνθρωπος, βιώνοντας τούς καρπούς τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως γίνεται κατά χάρη θεός, δηλαδή θεούμενος, αὐτό ἀποτελεῖ τήν ὕψιστη εἴδηση, γιατί ἀναφέρεται στήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου» (Ναυπάκτου Ἱεροθέου, Πραγμάτων Ἔλεγχος).
Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή, οἱ πρόσφατεις ἁγιοκατατάξεις τῶν νέων ἁγίων ἀποτελοῦν πραγματικές καί ἀληθινές ἐκκλησιαστικές εἰδήσεις.
Σέ ἄλλο κείμενό του ὁ ἴδιος Μητροπολίτης, ἐπαναλαμβάνει μιά ρήση τοῦ καθηγητῆ Παναγιώτη Νέλλα:
«Εἴδηση δέν εἶναι τί συμβαίνει στήν Ἐκκλησία (αὐτό εἶναι κοσμική ἀντίληψη καί τῆς Ἐκκλησία καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰδησιογραφίας), ἀλλά τό τί φανερώνει τήν Ἐκκλησία, τό τί φανερώνει τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο. Ἐκκλησιαστική εἴδηση πρέπει νά θεωρήσουμε ὅ,τι ἀναγγέλλει τά θαυμάσια πού ὁ Θεός ἐπιτελεῖ σήμερα στόν κόσμο μας, καί αὐτό δέν εἶναι εὔκολο. Πρότυπο στήν ἐκκλησιαστική εἰδησιογραφία εἶναι τό Εὐαγγέλιο, τό χαρμόσυνο μήνυμα ὅτι ὁ Θεός ἀγαπᾶ, ἐπισκέπτεται καί σώζει τόν κόσμο μας σήμερα. Τό αἰώνιο πρότυπο τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰδησιογραφίας εἶναι τό βιβλίο τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων» (Ναυπάκτου Ἱεροθέου, Ποιότητα Ζωῆς).
Ἡ ζωή τῆς Ἐκκλησίας, πού εἶναι ἡ μετάνοια καί ἡ ἀναγέννηση τῶν ἀνθρώπων, εἶναι οἱ «πρῶτες εἰδήσεις».
Ὅταν δέν ὑφίσταται σαφής γνώση τοῦ Θεοῦ, γιά διαφόρους λόγους, τότε ἔχουμε τήν παραπληροφόρηση.
Ἔχουμε πολλά παραδείγματα παραπληροφόρησης, πού ἔχουν καταγραφεῖ στήν ἱστορία ὡς ἱστορικά παραδείγματα.
Ἡ πρώτη ψευδής πληροφορία δόθηκε στόν Παράδεισο, ἀπό τόν διάβολο στήν Εὔα, ὅταν τῆς εἶπε ὅτι ὁ Θεός τούς ἔκρυψε τήν ἀλήθεια. Ἡ αἰτία τῆς παραπληροφόρησης αὐτῆς ἦταν ὁ φθόνος τοῦ διαβόλου, καί ὁ ἐνισχυτής τῆς διάδοσης ἡ ὑπερηφάνεια, ἡ ἐπιθυμία γιά αὐτοθέωση.
Ἄλλα παραδείγματα παραπληροφόρησης στήν Παλαιά Διαθήκη εἶναι οἱ ψευδοπροφητεῖες τῶν ψευδοπροφητῶν, οἱ ὁποῖοι δέν εἶχαν γνώση τοῦ Θεοῦ, δέν ἀνέτρεχαν στίς πηγές τους, πού ἦταν οἱ ἀληθινοί Προφῆτες, καί διέδιδαν ψεύδη στόν λαό. Ἡ αἰτία τῆς συμπεριφορᾶς τους αὐτῆς ἦταν τό ὅτι ζήλευαν τό κύρος τῶν Προφητῶν, χωρίς νά ἔχουν τήν γνώση τῶν Προφητῶν.
Στήν ζωή τοῦ Χριστοῦ, βλέπουμε τήν παραπληροφόρηση στίς κατηγορίες πού Τοῦ ἀπέδιδαν οἱ Ἰουδαῖοι, ὅτι καταλύει τόν νόμο καί τούς προφῆτες, ὅτι ἐνεργεῖ μέ τήν δύναμη τοῦ διαβόλου κλπ.
Στήν Καινή Διαθήκη ἔχουμε ἐπίσης τά ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια. Πρόκειται γιά κείμενα ἀνθρώπων πού θέλησαν νά γράψουν γιά τόν Χριστό καί τούς Ἀποστόλους Του, ὅμως δέν εἶχαν σαφῆ καί ἀπαθῆ γνώση, καί διεστρέβλωναν τά γεγονότα τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ καί τά λόγια Του. Ἡ Ἐκκλησία ἀπομόνωσε τίς ψευδεῖς αὐτές πληροφορίες, καί κράτησε μόνο τίς ἀληθεῖς, μέ τόν κανόνα τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου τόν 4ομ.Χ. αἰώνα.
Μποροῦμε νά κατανοήσουμε τί γινόταν μέ τά ἀπόκρυφα κείμενα, ὅταν συγκρίνουμε τήν κατάσταση μέ ὅ,τι συμβαίνει καί μέ τίς περιπτώσεις συγχρόνων Ἁγίων πού ἔχουν μεγάλο κύρος στόν λαό. Παρουσιάζονται διάφοροι πού ἐπιθυμοῦν νά καρπωθοῦν ἀπό τό κύρος τῶν Ἁγίων, καί διαδίδουν διάφορα παράξενα, ὅτι δῆθεν εἶπε ἤ ἔκανε ὁ Ἅγιος, δηλαδή διάφορες ψευδεῖς πληροφορίες.
Ἄλλο παράδειγμα ψευδοῦς πληροφορίας στήν Καινή Διαθήκη ἔχουμε τίς διάφορες αἱρέσεις.
Ὑπάρχουν ἤ θά ὑπάρξουν καί οἱ ἐσχατολογικές παραπληροφορίες, κατά τόν λόγο τοῦ Χριστοῦ, πού εἶπε: «τότε ἐάν τις ὑμῖν εἴπῃ, ἰδοὺ ὧδε ὁ Χριστός ἢ ὧδε, μὴ πιστεύσητε· ἐγερθήσονται γὰρ ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται καὶ δώσουσι σημεῖα μεγάλα καὶ τέρατα, ὥστε πλανῆσαι, εἰ δυνατόν, καὶ τοὺς ἐκλεκτούς» (Ματθ. κδ´).
Πέρα ἀπό τίς παραπληροφορίες σέ τέτοια βασικά θεολογικά θέματα, διαπιστώνονται καί παραπληφορίες σέ θέματα ἱστορικά, κοινωνικά, οἰκονομικά, γεωπολιτικά. Καί δέν ὁμιλῶ γιά ψευδῆ γεγονότα πού διαδίδονται ἀπό περιθωριακούς καί ἀμαθεῖς ἀνθρώπους, ἀλλά γιά ἐπιστημονική παραπληροφόρηση, πού ὀνομάζεται καί προπαγάνδα.
Γιά παράδειγμα, ὑπάρχει μεγάλη παραπληροφόρηση γιά τήν Χριστιανική Αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ρώμης Κωνσταντινουπόλεως. Ὑπάρχει τεράστια παραπληροφόρηση γιά τόν Μεγάλο Κωνσταντῖνο. Ὑπάρχει μεγάλη παραπληροφόρηση σχετικά μέ τήν διαχρονική ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὅπως καί γιά τήν σχέση τῶν Ἑλλήνων (στήν γλώσσα καί τήν θρησκεία) παππούδων μας καί τῶν Χριστιανῶν Πατέρων μας.
Σέ μιά ἄλλη μάχη ἐναντίον τῆς ἐπιστημονικῆς παραπληροφόρησης, καλούμαστε, ὡς Ὀρθόδοξοι, νά ἀποκροῦομε τίς κατηγορίες καί εἰρωνίες γιά τά φρικτά θεολογικά καί ἱστορικά λάθη τοῦ δυτικοῦ φεουδαρχικοῦ χριστιανισμοῦ, τά ὁποῖα λάθη ἀποδίδονται στόν δημόσιο διάλογο καί στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, κλπ.
Οἱ αἰτίες τῆς παραπληροφόρησης εἶναι πολλές καί ποικίλουν. Μποροῦμε ὅμως νά τίς ἱεραρχήσουμε.
Οἱ κατώτερες καί πιό ἐπικίνδυνες εἶναι ἡ σκοπιμότητα καί ὁ δόλος. Ὅταν κάποιος θελήσει καί στοχεύσει ἐναντίον κάποιου ἀντιπάλου, τότε κάνει τά πάντα γιά νά τόν δολοφονήσει ἠθικά, μέ τά ψέματα καί τίς συκοφαντίες. Ὅταν δέ πίσω ἀπό τίς σκοπιμότητες κρύβονται μεγάλα γεωπολιτικά συμφέρονται καί πάθη, τότε τά πράγματα εἶναι πολύ σοβαρά.
Ἔπειτα εἶναι τά στερεότυπα, ὁ συλλογισμός βάσει στερεοτύπων, μέ μιά προκρούστεια ἰσοπεδωτική λογική, μέ γενικεύσεις καί ἀφαιρέσεις. Δέν βλέπουμε τί εἶναι αὐτό πού λέγεται ἤ πράττεται, ἀλλά ποιός εἶναι αὐτός πού τό λέγει ἤ αὐτός πού τό πράττει, ἤ μᾶλλον ὄχι ποιός εἶναι, ἀλλά πῶς τόν ἔχουμε κατατάξει.
Ἔπειτα εἶναι τά πάθη. Διαφορετική κρίση ἔχουμε γιά πρόσωπα καί πράγματα ἀπό τά ὁποῖα γιά διαφόρους λόγους ἑλκυόμαστε καί διαφορετική γιά πρόσωπα καί πράγματα πού μισοῦμε.
Καί συμβαίνει αὐτό πού ἐπισημαίνει ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, μνημονεύοντας τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο:
«Ἡ αἰτία πού δέν διακρίνουμε ὀρθῶς ὅλα αὐτά τά πράγματα, ὁποῦ εἴπαμε καί ἄλλα πολλά, εἶναι γιατί δέν τά στοχαζόμαστε στό βάθος τους ποῖα εἶναι, ἀλλά πιάνουμε ἀγάπη ἤ μίσος σέ αὐτά, εὐθύς ἀπό μόνη τήν ἐξωτερική τους θεωρία καί ἐπιφάνεια. Γι᾽ αὐτό ἡ ἀγάπη πρός αὐτά ἤ τό μίσος προλαβαίνουν καί σκοτίζουν τόν νοῦ μας, καί γι᾽ αὐτό δέν μπορεῖ νά τά διακρίνει σωστά, ὅπως πράγματι εἶναι.
»Γι᾽ αὐτό καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος λέει σύμφωνα μέ αὐτά ὅτι ἀπό τήν ἀγάπη ἤ τό μίσος συνηθίζει νά κλέπτεται ἡ ἀλήθεια: ᾽᾽τίποτε δέν εἶναι τόσο εὐχάριστο στούς ἀνθρώπους, ὅπως τό νά ὁμιλοῦν (σχολιάζουν) γιά τά ξένα πράγματα, καί μάλιστα ὅταν τύχει νά ἑλκύονται σέ αὐτό εἴτε ἀπό τήν εὔνοια κάποιου εἴτε ἀπό τό μίσος ἐναντίον του, ἀπό τά ὁποῖα (εὔνοια ἤ μίσος) συνηθίζει νά κλέπτεται ἡ ἀλήθεια᾽᾽».
Μετά εἶναι ἡ ἀμάθεια καί ἡμιμάθεια, στίς ὁποῖες ἐπίσης ὀφείλεται ἡ διάδοση πολλῶν ψευδῶν εἰδήσεων.
Προσωπικά, ἔχοντας ὑπηρετήσει γιά πολλά χρόνια δίπλα σέ Μητροπολίτη τῆς Ἐκκλησίας μας, ἔχω γνωρίσει ὅλων τῶν εἰδῶν τίς ψευδοπληροφορίες καί παραπληροφορίες, καί ἀπό ὅσους ἐχθρεύονται φανερά τήν Ἐκκλησία καί ἀπό ὅσους κόπτονται γιά τήν «κάθαρσή» της, κατά τόν λόγο τοῦ Ἁγίου Καλλινίκου Ἐδέσσης: «Ἐμεῖς οἱ Ἐπίσκοποι ὑποφέρουμε ἀπό τούς ἐπιθυμοῦντες τήν κάθαρση τῆς Ἐκκλησίας».
Ὑφίσταται ὅμως στίς ἡμέρες μας καί ἕνα παράξενο φιλοσοφικό ἀξίωμα, ὅτι ἀλήθεια δέν ὑπάρχει, ἀφοῦ δέν ὑπάρχει τίποτε σταθερό, τίποτε ἀμετάβλητο, καί συνεπῶς ἡ ἀλήθεια εἶναι μιά σύμβαση. Αὐτό ἔχει ἐπικρατήσει μετά ἀπό τήν κατάρριψη τῆς ἀναχρονιστικῆς μεταφυσικῆς στόν δυτικό κόσμο. Ὅσοι, βέβαια, ὑποστηρίζουν μιά τέτοια ἄποψη, ἐπεκτείνουν τίς παρατηρήσεις τους ἐπί τῶν αἰσθητῶν καί στά μή αἰσθητά, καί δέν γνωρίζουν τήν ἄκτιστη Χάρη τοῦ Θεοῦ, τήν μόνη γνωστή ἀμετάβλητη πραγματικότητα, ἡ ὁποία γνωρίζεται μέ τόν νοῦ διά ἀποκαλύψεως.
Πάντως, τό αὐθαίρετο αὐτό ἀξίωμα ὁδηγεῖ στήν συμβασιοποίηση τῆς ἀλήθειας. Συμβάσεις ὅμως κάνουν οἱ ἰσχυροί, οἱ ὁποῖοι δυστυχῶς πρῶτα ἐπιδεικνύουν τήν δύναμή τους καί ἔπειτα νομοθετοῦν καί συμβασιοποιοῦν, σέ ἀντίθεση μέ τόν Θεό μας, ὁ Ὁποῖος πρῶτα ἀποδίδει δικαιοσύνη καί ἔπειτα ἐνεργεῖ μέ τήν δύναμή Του, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ.
Συνεπῶς, οἱ ἔχοντες καί κατέχοντες τήν ἐξουσία, ἤ τήν ἁρμοδιότητα, ἤ τήν εὐθύνη γιά τήν ἔρευνα καί διάδοση τῆς πληροφορίας καί τῆς γνώσης, ἔχουν μεγάλη εὐθύνη στό νά ἀναδεικνύουν τό ἀληθές καί νά καταδεικνύουν τό ἀναληθές.
Ἐπίσης ἔχουν μεγάλη εὐθύνη στό νά προτείνουν καί νά ἐλέγχουν τήν παιδαγωγική νομοθεσία καί ὄχι τήν ἐμπαθῆ ἤ κατά συνήθεια νομοθεσία.
Γενικά, τόσο στόν τομέα τῆς ἔρευνας ὅσο καί στόν τομέα τῆς διάδοσης τῆς γνώσης, πρέπει νά ἐπικρατεῖ δικαιοσύνη, σεβασμός στόν ἄνθρωπο ὡς κατ᾽ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ πλασμένου, ἀνιδιοτέλεια καί ἀπάθεια κατά τό δυνατόν.
Ἄν πρέπει νά ἀναφερθῶ καί σέ κάποια ἀκόμη πιό πρακτικά ζητήματα, θά πρέπει νά ἐπισημάνω τήν ἀνάγκη τῆς ἐγκυρότητας τῶν δημοσιογράφων ἤ δημοσιογραφούντων καί τήν λειτουργία φίλτρων εἰδήσεων, εἴτε φίλτρων πού θά θέτει ἡ Πολιτεία εἴτε φίλτρων πού θά θέτει ὁ ἴδιος ὁ ἀναγνώστης μέσα ἀπό τήν ὀρθή καί ἐλεύθερη παιδεία πού λαμβάνει ἤ πρέπει νά λαμβάνει.
Ἐπίσης, χρειάζεται μιά μεγάλη μελέτη καί μιά σωστή ἀντιμετώπιση τοῦ φαινομένου τοῦ «κλίκ». Τί εἶναι αὐτά τά «κλίκ», γιά τά ὁποῖα «ψοφᾶνε», κατά τήν δημώδη ἔκφραση, πολλοί, ἴσως καί κληρικοί. Σέ ποιά ἐπιπολαιότητα, σέ ποιό πάθος ἤ σέ ποιά συμφέροντα στηρίζονται καί φουσκώνουν τόν νοῦ τῶν ἀνθρώπων;
Θά περατώσω τόν λόγο μου, μέ ἕνα παράδειγμα, γιά τό θέμα τό ὁποῖο θίξατε, γιά τήν χρηστική καί μόνο σημασία τῆς τεχνολογίας.
Ἔχω ἐδῶ καί χρόνια ἕνα ἁπλό τηλέφωνο, ἔξυπνο, ὅπως λέγεται, τηλέφωνο. Μέ αὐτό τό συγκεκριμένο τηλέφωνο ἀναμεταδόθηκαν οἱ ζωντανές συνεντεύξεις (πάνω ἀπό ἑκατό) τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου σέ ὅλα τά Πανελλήνια καί Τοπικά Κανάλια, τήν ἐποχή πού ἦταν ὁ μόνος ἐκπρόσωπος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τήν περίοδο τῆς πανδημίας. Μιά ἁπλή συσκευή. Δέν ἔχει ὅμως σημασία ἡ συσκευή, ἀλλά ὁ ἄνθρωπος πού μετέδιδε στά Μέσα τίς πληροφορίες. Ἕνας ἄνθρωπος, ἕνας Ἐπίσκοπος, μέ παιδεία, γνώση, διάκριση, ἀνιδιοτέλεια, ἐκκλησιαστικό φρόνημα καί τήν εὐλογία τῆς Ἐκκλησίας μας νά τελεῖ τήν διακονία αὐτή.
Τό θέμα ὅμως εἶναι μεγάλο. Οἱ ἐκλεκτοί «συνδαιτημόνες» τῆς στρογγυλῆς τραπέζης θά ἀναπτύξουν τίς ἄλλες πτυχές του.
Σᾶς εὐχαριστῶ.
