Στην ανατολική όχθη της λοφώδους χερσονήσου που εισχωρεί στην ξακουστή λίμνη της Καστοριάς (Ορεστιάδα), απέναντι από το Μαυροχώρι και σε απόσταση περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων από την πόλη της Καστοριάς, βρίσκεται ένα ιδιαίτερα αξιόλογο θρησκευτικό μνημείο των Βυζαντινών Χρόνων, η μονή της Παναγίας της Μαυριώτισσας.
Η μονή –σε παλαιά σχετικά έγγραφα αναφέρεται ως Παναγία η Μεσονησιώτισσα– ιδρύθηκε πιθανώς επί των ημερών του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118), οφείλει δε τη σύγχρονη ονομασία της στο τοπωνύμιο Μαύροβο (παλαιότερη ονομασία του προαναφερθέντος Μαυροχωρίου), οι κάτοικοι του οποίου τιμούσαν και συντηρούσαν το μοναστήρι.
Από την άλλοτε εύπορη και ονομαστή μονή, που είχε αξιοσημείωτη συμβολή στην πνευματική ζωή του τόπου, σώζονται ορισμένα οικοδομήματα, όπως το καθολικό, που τιμάται στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου, το προσαρτημένο στο νότιο τοίχο του κυρίως ναού παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (μεταγενέστερη προσθήκη, 16ου αιώνα), το αποκατεστημένο ηγουμενείο, μερικά κελιά και ο ξενώνας.
Σύμφωνα με τον πρώτο μελετητή του μοναστηριού, τον αείμνηστο Νικόλαο Μουτσόπουλο, τα σωζόμενα τμήματα της αρχικής τοιχοποιίας του καθολικού χρονολογούνται κατά πάσαν πιθανότητα στα μέσα του 12ου αιώνα.
Το καθολικό είναι μονόχωρος ναός με ευρύχωρο νάρθηκα (λιτή) και τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα τέλη του 12ου/αρχές του 13ου αιώνα.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες που διατηρούνται στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου του καθολικού της μονής και χρονολογούνται περί το 1260.
Εκεί απεικονίζονται η Ρίζα του Ιεσσαί, οι στρατιωτικοί άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος και δύο αυτοκρατορικές μορφές (σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος και ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός).
*Οι φωτογραφίες του παρόντος άρθρου προέρχονται σχεδόν στο σύνολό τους (πλην της τελευταίας) από το διαδικτυακό τόπο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών (αρχείο ΙΑΑ – ΥΠΟΠΑΙΘ – ΕΦΑ Καστοριάς).
