Δεν ζούμε στην εποχή των ανισοτήτων, αλλά σε μια απίστευτης και απαράμιλλης ισότητας, χάρη και στην ψηφιακή τεχνολογία.
Το κείμενο του, φίλου, Τάσου Παγκάκη που δημοσιεύτηκε εδώ στο 2045 για την ανισότητα μου έδωσε μια ευκαιρία που ομολογώ ότι από καιρό έψαχνα: Να δώσω μια άλλη οπτική γι’ αυτό το θέμα. Το κείμενο του Τάσου συμφωνεί με την, πράγματι γενική, αντίληψη ότι η ανισότητα είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα. Διαφωνώ έντονα. Ή, μάλλον, συμφωνώ γενικά ότι η μεγάλη ανισότητα είναι κακό πράγμα, κάνοντας όμως δύο επισημάνσεις: Πρώτη, ότι η ανισότητα γενικά είναι καλό πράγμα, και αναπόφευκτη μεταξύ των ανθρώπων. Δεύτερη, ότι η ανθρωπότητα ουδέποτε ιστορικά πέρασε καλύτερη περίοδο προστασίας του ανθρώπου, ευημερίας και ασφάλειας, έχοντας μειώσει σε απίστευτο βαθμό της ανισότητες.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, ακολουθώντας τη δομή του Τάσου, επειδή το θέμα είναι αχανές και προφανώς δεν αντιμετωπίζεται αναλυτικά εδώ.
Ζούμε πράγματι στην εποχή των ανισοτήτων;
Προφανώς και δεν ζούμε στην εποχή των ανισοτήτων. Ίσα ίσα, ζούμε σε εποχή απίστευτης και απαράμιλλης ισότητας. Το βασικό μόττο της, οικονομικής, ανισότητας σήμερα είναι ότι το 1% του πληθυσμού ελέγχει το, και γω δεν ξέρω πόσο ακριβώς, μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πλούτου. Ωραία, δεχόμαστε ότι τα πράγματα είναι έτσι. Η ερώτηση είναι, ήταν ποτέ στο παρελθόν διαφορετικά; Ή, πιο σωστά, ήταν ποτέ τα πράγματα καλύτερα από σήμερα;
Πόσο πίσω στην ανθρώπινη ιστορία θα θέλατε να πάμε; Το γεγονός βέβαια ότι αξιόπιστα στατιστικά έχουμε για μόλις τα εκατό τελευταία χρόνια περίπου (και αυτά μόνο για καμιά δεκαριά χώρες) δεν βοηθά, επομένως θα πρέπει να κάνουμε μια αναγωγή με βάση τη φαντασία κα τις ιστορικές μας γνώσεις: Στην Αρχαία Ρώμη, για παράδειγμα, ο ίδιος ο αυτοκράτορας και οι ευγενείς στη Ρώμη ποιο ακριβώς ποσοστό του παγκόσμιου τότε πλούτου κρατούσαν στα χέρια τους; Μήπως, όλο; Πόσο ίσος ήταν ο Ρωμαίος που ζούσε σε φτωχογειτονιές στη Ρώμη με αυτούς; Και, φανταστείτε ότι ο φτωχός Ρωμαίος στη Ρωμη ήταν απείρως πλουσιότερος από τον φτωχό Εβραίο ή τον φτωχό Αιγύπτιο, τους κατακτημένους δηλαδή. Για να μην σας ζητήσω να φανταστείτε ότι αυτός ήταν ο «πολιτισμένος» κόσμος – σε άλλες περιοχές της Σιβηρίας (για την ακρίβεια, οπουδήποτε πέρα από τον Δούναβη) ή της υποσαχάριας Αφρικής, πόσο πλούσιοι ήταν αυτοί οι λαοί σε σχέση με τους ευγενείς στη Ρώμη; Αν πρόκειται σήμερα να συγκρίνουμε τον ιδιοκτήτη της Tesla ή της Amazon με τον μέσο Αμερικανό, Ευρωπαίο ή Αφρικανό, αυτή θα ήταν η αντιστοιχία. Βελτιώθηκαν, ή χειροτέρεψαν τα πράγματα κατά τη γνώμη σας;
Δεν θα είχα όμως καμία αντίρρηση να έρθουμε και πιο πρόσφατα. Θέλετε να πάμε στη Βιομηχανική Επανάσταση; Όταν στο Μάντσεστερ δούλευαν και τα μικρά παιδιά 16ωρα οι Άγγλοι ευγενείς ζούσαν στους πύργους που σήμερα είναι τα μουσεία που επισκεπτόμαστε κάθε που πηγαίνουμε στην Αγγλία. Και, σκεφτείτε ότι αυτοί στο Μάντσεστερ ήταν οι τυχεροί. Εδώ στα Βαλκάνια είχαμε τουρκοκρατία και στα απομακρυσμένα χωριά φαντάζεστε πως ζούσαν οι Έλληνες. Και πάλι, οι Έλληνες ήταν από τους τυχερούς, τουλάχιστον δεν πήγαιναν σκλάβοι σε φυτείες σε άλλη ήπειρο, όπως οι Αφρικανοί συνάνθρωποί μας. Θέλετε να δούμε συνθήκες ισότητας τότε, μεταξύ του Άγγλου ή του Ισπανού βασιλιά και οποιουδήποτε από τους παραπάνω;
Θα μπορούσα να εξιστορώ για ώρες ολόκληρες, και να φτάσω μέχρι και το 1930, συγκρίνοντας τον «Μεγάλο Γκάτσμπυ» με Αμερικανούς λευκούς συμπολίτες του που δεν είχαν ούτε φαγητό να φάνε ή με μαύρους συμπολίτες του που δεν είχαν ούτε δικαίωμα στη ζωή τους, και να έρθω μετά στην Ελλάδα όπου ζούσαμε τα αποτελέσματα της μικρασιατικής καταστροφής. Τι συνθήκες ισότητας υπήρχαν τότε μεταξύ του Μεγάλου Γκάτσμπυ και του πρόσφυγα στη Νέα Φιλαδέλφεια;
Επομένως, όχι. Δεν ζούμε την εποχή της ανισότητας. Ζούμε την εποχή της απίστευτης ισότητας.
“Σε λιγότερα από εκατό χρόνια το βιοτικό επίπεδο της ανθρωπότητας ανέβηκε σε απίστευτο βαθμό, το ποσοστό της φτώχειας καταπολεμήθηκε σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά κυρίως, κυρίως, σταματήσαμε να θεωρούμε ότι υπάρχουν κατώτεροι συνάνθρωποι.”
Τι μας κοστίζουν οι ανισότητες;
Με το δεύτερο σημείο του Τάσου συμφωνώ, οι ανισότητες πράγματι μας κοστίζουν ακριβά. Η ερώτησή μου όμως είναι, ποιος είναι ο πραγματικός λόγος που πιστεύουμε ότι μας κοστίζουν ακριβά; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ότι μας κοστίζουν ακριβά επειδή μετράμε το κάθε άτομο ίσα. Δηλαδή, σύμφωνα με την ανάλυση του Τάσου, προκαλείται δημοσιονομικό κόστος επειδή θέλουμε όσοι έχουν ανάγκη να βοηθηθούν, και προκαλείται ιδιωτικό οικονομικό κόστος επειδή θέλουμε όλοι να έχουν πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες όπως η υγεία και η εκπαίδευση.
Όμως, η βασική παραδοχή πίσω από όλα τα παραπάνω είναι ότι φτάνουμε σε αυτά τα συμπεράσματα επειδή θεωρούμε όλους τους ανθρώπους, οπουδήποτε στον πλανήτη ίσους, που έχουν βασικά δικαιώματα που πρέπει να προστατευθούν.
Ποτέ, μα ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν πίστευε απολύτως κανένας το παραπάνω, παρά μόνο τα τελευταία πενήντα με εξήντα χρόνια. Ποιος πίστευε ότι άλλοι, γειτονικοί ή μακρινοί λαοί δεν ήταν κατώτεροι, που δεν τους άξιζε να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης ή να πεθάνουν; Οι αρχαίοι Έλληνες; Οι αρχαίοι Ρωμαίοι; Οι βασιλιάδες του Μεσαίωνα (των Βυζαντινών περιλαμβανομένων); Οι αποικιοκράτες; Οι Μογγόλοι; Οι Αζτέκοι; Ο Κινέζος αυτοκράτορας; Ο Ιάπωνας αυτοκράτορας; Ποιος; Στη νεότερη εποχή, αν αντικαταστήσουμε τον «γειτονικό λαό» με τον αντίθετο ιδεολογικά, το ίδιο δεν θεωρούσαν οι κομμουνιστές και οι φασίστες; Ποιος από όλους αυτούς (περιλαμβανομένων των λαών και των οπαδών τους) θεώρησε ποτέ ότι ο δίπλα και διαφορετικός λαός ή ιδεολογικός αντίπαλος έχει δικαιώματα ίδια με τα δικά του; Στην καλύτερη περίπτωση για αιώνες η ανθρωπότητα το μόνο δικαίωμα που αναγνώριζε στον δίπλα και διαφορετικό ήταν το δικαίωμα σε έναν γρήγορο, χωρίς βασανιστήρια θάνατο (κυριολεκτώ, δεν αστειεύομαι).
Η σημερινή πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη έχουν ίσα δικαιώματα και πρέπει να έχουν ίσες ευκαιρίες προήλθε από τον Δυτικό πολιτισμό, με χριστιανική προέλευση και μέσα από την Αμερικανική και τη Γαλλική επανάσταση. Το μοντέλο αυτό σκέψης κατόπιν επιβλήθηκε και στον υπόλοιπο κόσμο (μουσουλμανικό, ασιατικό) παρότι, όπως διαπιστώνουμε καθημερινά, αντιρρήσεις σε αυτή τη θρησκεία και σε αυτά τα πολιτικά συστήματα ακόμα υπάρχουν. Όλα αυτά όμως είναι αποτέλεσμα της (Δυτικής) σκέψης μας τα τελευταία πενήντα-εξήντα χρόνια, όχι παραπάνω.
Είναι παντού γύρω μας οι ανισότητες;
Ανισότητες υπάρχουν γύρω μας, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία γι αυτό. Όμως, αν κρατήσουμε τα δύο παραπάνω δεδομένα, ότι δηλαδή ποτέ η ανθρωπότητα σε παγκόσμιο οικονομικό επίπεδο δεν ήταν περισσότερο ίση και ότι ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν πίστευε καθολικά ότι όλοι οι άνθρωποι είναι μεταξύ τους ίσοι, τότε πρέπει να αντιληφθούμε ότι πλέον η σημερινή κουβέντα περί ανισοτήτων είναι πολιτική, όχι αντικειμενική.
Ας δούμε, για παράδειγμα, το θέμα που αναδεικνύει ο Τάσος στο κείμενό του, αυτό της ενημέρωσης και της ελευθερίας του Τύπου. Αναφέρει ότι η Ελλάδα το 2021 βρέθηκε στη θέση 70 (από την 65 που κατείχε το 2020) του Παγκόσμιου Δείκτη των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα. Έστω ότι τον δείκτη αυτόν τον αποδεχόμαστε (προσωπικά όχι, επειδή δεν δίνει κανένα απολύτως στοιχείο για τη μεθοδολογία του, συνεπώς είναι εντελώς υποκειμενικός). Αν δούμε που βρισκόμαστε τα τελευταία χρόνια, θα δούμε ότι το 65 ήταν εξαιρετικό σκορ για την Ελλάδα που πέτυχε μόνο το 2019 και το 2020. Αντιθέτως, από το 2013 που ξεκίνησε να μετράει η χώρα συνήθως βρίσκεται στο 80 και στο 90. Δηλαδή, το 70 του 2021 είναι το δεύτερο καλύτερο αποτέλεσμα μιας σχεδόν δεκαετίας μέχρι σήμερα – όχι κι άσχημα, θα έλεγε κανείς. (Εξίσου, με την Ιταλία στο 41, τη Γαλλία στο 34 και την Αγγλία στο 33, εγώ τουλάχιστον δεν νιώθω άσχημα με το 70).
Τέλος, και για να σταματήσω την ιστορική αναδρομή κάπου εδώ, η εκπαίδευση ήταν διαχρονικά μια ακριβή υπόθεση των, πολύ, πλουσίων. Από την εποχή του Περικλή και του Αλκιβιάδη μέχρι τους Ρωμαίους πλούσιους νέους που γυρνούσαν την Μεσόγειο για να σπουδάσουν κοντά σε, πασίγνωστους, Έλληνες φιλόσοφους, και μέχρι τα πρώτα, επί πληρωμή, πανεπιστήμια των ελίτ του Μεσαίωνα, για να πάρει κανείς αξιόλογη εκπαίδευση, και το συνακόλουθο κοινωνικό πλεονέκτημα, έπρεπε να πληρώσει (πολύ) ακριβά. Τα δημόσια και ανοιχτά σε όλους με εξετάσεις πανεπιστήμια είναι, και αυτό, επίτευγμα των μόλις τελευταίων πενήντα ή εξήντα ετών.
Τι άλλαξε και γίναμε περισσότερο ίσοι; Η ψηφιακή τεχνολογία!
Η ανθρωπότητα αναμφίβολα προόδευσε μέσα από τα τελευταία 3000 χρόνια καταγεγραμμένης ιστορίας της, με την έννοια ότι, αν μη τι άλλο, ο Δυτικός πολιτισμός επέβαλε στους ανθρώπους όλου του πλανήτη να μεταχειρίζονται όλους τους συνανθρώπους τους σας ίσους. Αυτό από μόνο του αποτελεί ένα σπουδαίο, καθόλου αυτονόητο επίτευγμα καταπληκτικής σημασίας. Αν και αποτελεί προϊόν ιστορικής εξέλιξης της Δυτικής επιστήμης και της χριστιανικής πίστης μας, θεωρώ ότι βοηθήθηκε, και πλέον στηρίζεται, στην ψηφιακή τεχνολογία (για να ευλογήσουμε και τα γένια μας!).
“Η ψηφιακή τεχνολογία έφερε τους ανθρώπους πιο κοντά. Η εξέλιξη είχε αρχίσει ήδη από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση (μην ξεχνάμε, τότε ακριβώς που η ισότητα έγινε παγκόσμια) όμως κορυφώθηκε με το ίντερνετ.”
Σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, όπου συγκινούμαστε με το γατάκι που έσωσε η πυροσβεστική στην Αυστραλία και με το παιδί που σώθηκε σαν από θαύμα από τροχαίο κάπου στην Αφρική όπως ακριβώς συγκινούμαστε και με ό,τι συμβαίνει δίπλα μας, είναι δύσκολο να υποστηρίξει κανείς την ανωτερότητα της μιας φυλής πάνω στην άλλη. Ή, την ανωτερότητα των ανδρών έναντι των γυναικών, των strait έναντι των gay κοκ. Το ίντερνετ έκανε τη ζωή του δίπλα, οποιουδήποτε δίπλα, και δική μας.
Μένει επομένως η θεμιτή ανισότητα, η διαφορετική μεταχείριση διαφορετικών ανθρώπων και καταστάσεων. Αυτή η ανισότητα είναι απαραίτητη, επειδή είναι αυτή ακριβώς που πάει την ανθρωπότητα μπροστά (ρωτήστε και τα πρώην κομμουνιστικά καθεστώτα, που δοκίμασαν να την εξαφανίσουν). Αυτή η ανισότητα είναι καλό να υπάρχει και πάντα θα υπάρχει επειδή ούτε ο ένας άνθρωπος είναι ίδιος με τον άλλον ούτε τα θέλω τους συμπίπτουν. Η ψηφιακή τεχνολογία είναι εδώ για να δίνει ίσες ευκαιρίες σε όλους – ποτέ άλλοτε ένα app ή μια μουσική ή μια ταινία δεν ήταν ταυτόχρονα προσβάσιμα σε όλους, από την Καλιφόρνια μέχρι την πιο απομακρυσμένη γωνιά του πλανήτη. Ανισότητα σήμερα υπάρχει λιγότερη παρά ποτέ, και η ψηφιακή τεχνολογία φροντίζει να την εξαλείψει με υγιή τρόπο, προς το καλό όλων μας.
Βαγγέλης Παπακωνσταντίνου
Ο Βαγγέλης Παπακωνσταντίνου είναι Καθηγητής Δικαίου Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα στο Τμήμα Νομικής και Εγκληματολογίας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου των Βρυξελλών (VUB, Vrije Universiteit Brussel), με ειδίκευση επίσης στην Κυβερνοασφάλεια, την Προστασία της Διανοητικής Ιδιοκτησίας καθώς και στη (νομοθετική) ρύθμιση της τεχνολογίας. Δραστηριοποιείται μέσω του εργαστηρίου Cyber and Data Security Lab (CDSL), του οποίου είναι επιστημονικός υπεύθυνος, καθώς και μέσω του Research Group on Law Science Technology & Society – LSTS, και του Brussels Privacy Hub. Επιπλέον, είναι Δικηγόρος σε Αθήνα και Βρυξέλλες και μέσω της MPlegal παρέχει υπηρεσίες σε νεοφυείς επιχειρήσεις καθώς και σε επιχειρήσεις τεχνολογίας εν γένει. Ασχολείται με θέματα επιχειρηματικότητας, δημοσιεύοντας βιβλία στις εκδόσεις Σταμούλη και Κλειδάριθμος και άρθρα σε online έντυπα (κυρίως στο Deasy.gr, στο Emea.gr, και στο Startupper.gr) αλλά και διδάσκοντας το μάθημα της «Επιχειρηματικότητας» στο ΜΒΑ του Πανεπιστημίου του Αιγαίου. Από τα τέλη του 2016 μέχρι τις αρχές του 2021 ήταν αναπληρωματικό μέλος της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, στο παρελθόν ήταν μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας, ενώ σήμερα είναι ο Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (Data Protection Officer – DPO) της Νέας Δημοκρατίας. Προσωπικός ιστότοπος, https://vpapakonstantinou.com
