Τον Αύγουστο του 1960 ο πρύτανης της Σχολής Οικονομικών του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ Ανδρέας Παπανδρέου, η σύζυγός του Μαργαρίτα και τα τέσσερα παιδιά τους επιβιβάζονται στο υπερωκεάνιο «Βασίλισσα Φρειδερίκη» στον Πειραιά για να επιστρέψουν στην Καλιφόρνια. Είχαν μείνει ένα χρόνο στην Αθήνα για τη μελέτη της ελληνικής οικονομίας και την ίδρυση του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ). Στο πλοίο επιβιβάζεται για λίγο και ο Γεώργιος Παπανδρέου, που επαναλαμβάνει με έμφαση στον γιο του ότι πρέπει να επιστρέψει στην Ελλάδα, χωρίς να εισπράξει καμία απάντηση πέρα από τη διαβεβαίωση ότι θα επιστρέψει για διακοπές το καλοκαίρι του 1961. Αργότερα, στην αποβάθρα, ο Γέρος φανερά συγκινημένος κουνάει το μαντίλι στο πλοίο που σαλπάρει.
Ο Ανδρέας είναι προβληματισμένος και, όταν το πλοίο δένει στον πρώτο σταθμό στη Νάπολη, βγαίνει στο λιμάνι για να τηλεφωνήσει. «Θα πω στον πατέρα ότι θα επιστρέψουμε τον Ιανουάριο». Η οικογένεια Παπανδρέου επιστρέφει πράγματι τον Ιανουάριο του 1961, αλλά τότε η Μαργαρίτα συνειδητοποιεί ότι το βιαστικό τηλεφώνημα του Ανδρέα δεν έγινε στον πεθερό της, αλλά στη νεαρή Ελληνίδα βοηθό του. Η συνεργασία του καθηγητή με τη βοηθό –που ήταν θυγατέρα βουλευτή της ΕΡΕ– συνεχίστηκε για λίγο καιρό στις αρχές του 1961. «Ο Ανδρέας δεν ήταν γυναικάς. Ηταν κατά συρροήν μονογαμικός», θα πει αρκετά χρόνια αργότερα η Μαργαρίτα στον Μόντιγκλ (Μόντι) Στερνς (1924-2016) και στη σύζυγό του Αντόνια (Τόνι) Στερνς.
Μελέτη χαρακτήρα
Αυτή είναι μία μόνο από τις πολλές άγνωστες ιστορίες που αποτυπώνονται στο βιβλίο του διπλωμάτη Μόντιγκλ Στερνς «Gifted Greek: The Enigma of Andreas Papandreou» (Χαρισματικός Ελληνας: Το Αίνιγμα του Ανδρέα Παπανδρέου), το οποίο εκδόθηκε στα αγγλικά με τη φροντίδα της Τόνι Στερνς και θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εστία. Το βιβλίο ελάχιστα αγγίζει τη θυελλώδη προσωπική ζωή του Ανδρέα. Είναι κυρίως μια μελέτη χαρακτήρα για τον ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ. Η ιδανική απόσταση ενός Αμερικανού, η διεισδυτικότητα ενός βετεράνου διπλωμάτη και η ευαισθησία ενός φίλου έδωσαν στον Στερνς μια μοναδική οπτική γωνία για να αποκρυπτογραφήσει το «αίνιγμα» της προσωπικότητας του Ανδρέα Παπανδρέου. Στις αρετές του βιβλίου προστίθεται η πυκνότητα των πληροφοριών για τη ζωή του πρωθυπουργού της «Αλλαγής» από τα μαθητικά του χρόνια στο Κολλέγιο Αθηνών τη δεκαετία του ’30 έως την εποχή της Εκάλης της δεκαετίας του ’90. Ποιος γνωρίζει ότι το 1934 ο 15χρονος Ανδρέας καλούσε σε μαρξιστική επανάσταση με άρθρο του στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού «Ξεκίνημα», που εξέδωσε μαζί με συμμαθητές του στο Κολλέγιο Αθηνών; Το τεύχος κατασχέθηκε προκαλώντας σκάνδαλο που αποκάλυψαν η «Εστία» και η «Βραδυνή». Δέκα χρόνια μετά, ο 25άρης Ανδρέας αδιαφορούσε για την πολιτική και τον μαρξισμό. Βυθισμένος στα μαθηματικά μοντέλα επιχείρησε να συμβιβάσει την οικονομική θεωρία με την πράξη. Επέστρεψε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1953 και έφυγε άρον άρον ύστερα από λίγες μόνο ημέρες, καθώς επανεμφανίστηκε ο πόνος από το σπασμένο σαγόνι του 1939, όταν τον χτύπησαν στην αστυνομία μετά τη σύλληψή του για αντικαθεστωτική δράση επί Μεταξά.
Το ζεύγος Στερνς ταξίδεψε για πρώτη στην Ελλάδα στο τέλος του 1958, όταν ο Μόντι τοποθετήθηκε στην αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα. Ο Ανδρέας και η Μαργαρίτα ήλθαν το καλοκαίρι του 1959. Ο Παπανδρέου έλαβε ετήσια πανεπιστημιακή άδεια από το Μπέρκλεϊ για να μελετήσει την ελληνική οικονομία, έπειτα από πρόσκληση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Τα δύο ζευγάρια γνωρίστηκαν στο σπίτι του Γιάννη Μπούτου. «Ο Ανδρέας σού έδινε την εντύπωση ότι ήσουν αυτός ακριβώς που ήθελε να γνωρίσει», γράφει ο Στερνς. Γινόταν αμέσως πολύ θερμός με όλους, αλλά δεν έκανε πραγματικούς φίλους, σε αντίθεση με τη Μαργαρίτα που ήταν συγκρατημένη στην αρχή μιας επαφής και πιο συνεπής στη σχέση σε βάθος χρόνου». Τα ζεύγη Παπανδρέου και Στερνς ήταν γείτονες στην οδό Γκύζη στο Παλαιό Ψυχικό. Το 1959 ο Ανδρέας και η Μαργαρίτα ακόμα αποκαλούνταν μεταξύ τους «Αντι» και «Μάγκι». Ο Ανδρέας απογοητεύτηκε γρήγορα από την ελληνική δημόσια διοίκηση. «Η Ελλάδα δεν είναι για μένα. Γιατί να θέλει κάποιος να κυβερνήσει μια τέτοια χώρα;», έλεγε στον Μόντι. Το βιβλίο αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές της ζωής των Παπανδρέου. Για παράδειγμα, ο Ανδρέας πήρε σκύλο, αλλά κρυφά από τον Γεώργιο. «Μπορείτε να κρατήσετε μια μέρα το σκυλί;» ρώτησε τους Στερνς ένα πρωί. «Θα μας επισκεφθεί ο πατέρας». Ο Γέρος θεωρούσε αδιανόητο να κυκλοφορεί σκυλί μέσα στο σπίτι. Μια άλλη μέρα ο πατέρας θύμωσε όταν είδε τον γιο να πλένει το αυτοκίνητο. «Μπορεί να το κάνεις στην Αμερική, αλλά στην Ελλάδα ο γιος ενός πρωθυπουργού δεν μπορεί να πλένει το αυτοκίνητο». Ο Γέρος είχε καημό να επιστρέψει ο Ανδρέας μόνιμα. «Η πολιτική είναι στο αίμα του γιου μου. Αυτό είναι το πεπρωμένο του». Υποπτευόταν ότι οι δισταγμοί του να εγκαταλείψει τις ΗΠΑ οφείλονταν στην Αμερικανίδα σύζυγό του. «Θέλω να πείσετε τον Ανδρέα να χωρίσει», ζήτησε από τους Στερνς, οι οποίοι του εξήγησαν ότι οι υποψίες του ήταν αβάσιμες.
Αγνωστες πτυχές
Η άλλη πλευρά του Γέρου ήταν εκείνη του γόη. Οταν του δόθηκε η ευκαιρία, αγκάλιασε την Τόνι με τρόπο γεμάτο νόημα, αλλά φέρθηκε σαν τζέντλεμαν όταν εκείνη τον απέκρουσε ευγενικά. «Το πρόβλημα της Ελλάδας είναι ότι έχει πολλούς πολιτικούς και λίγους οικονομολόγους», είπαν στα αγγλικά ένα βράδυ στο τραπέζι Ανδρέας και Μόντι, και έσκασαν στα γέλια. «Τι είναι τόσο αστείο;» ρώτησε ο Γέρος που παρακολουθούσε. «Τίποτα, λέμε κάτι αμετάφραστο». Τελικά, ο Γέρος νίκησε. Στο τέλος του 1962 το ζεύγος Παπανδρέου πήρε τη μεγάλη απόφαση της επιστροφής. Ο Μόντι και η Τόνι επέστρεψαν στην Ουάσιγκτον.
Η πρώτη συνάντηση μετά τη νίκη του ’81
«Εφτασα στο Κοινοβούλιο αργά το απόγευμα για να συναντήσω για πρώτη φορά τον Παπανδρέου ως πρωθυπουργό», γράφει ο Στερνς, που το καλοκαίρι του 1981 τοποθετήθηκε πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα. «Νόμιζα ότι θα ξεκινούσε τις δηλώσεις του με μια επίθεση στις ΗΠΑ, αλλά αντιθέτως μπροστά σε αρκετούς δημοσιογράφους ακούμπησε το χέρι του στον ώμο μου. Δήλωσε ότι γνωριζόμαστε από παλιά και ότι οι σχέσεις Ελλάδας – ΗΠΑ θα πάνε καλά». Οταν αποχώρησαν οι δημοσιογράφοι, οι δύο φίλοι κάθισαν στις δερμάτινες πολυθρόνες μπροστά από το πρωθυπουργικό γραφείο. «Πες μου, Μόντι, πριν από 20 χρόνια πίστευες ότι εγώ θα καθόμουν σήμερα σε αυτή την πολυθρόνα και εσύ στην απέναντι;».
Ευαίσθητες ισορροπίες
Ο Στερνς, που είχε κάνει ακόμη ένα πέρασμα από την Αθήνα μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, διαχειρίστηκε τις ευαίσθητες ισορροπίες των ελληνοαμερικανικών σχέσεων. «Ο Ανδρέας ούτε θέλει ούτε μπορεί να αποχωρήσει από την ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ», μετέδιδε στην Ουάσιγκτον. «Θέλει απλώς να δείξει ότι η Ελλάδα θα παραμείνει με τον δικό της τρόπο και επειδή εκείνη το θέλει». Δύο υπουργοί Εξωτερικών των ΗΠΑ, ο Αλεξάντερ Χέιγκ και ο Τζορτζ Σουλτς, αιφνιδιάστηκαν από τον Ανδρέα. Οταν ο πρώτος επισκέφθηκε την Αθήνα, ο Ανδρέας είπε στους συνεργάτες του να κλείσουν τους φακέλους τους γιατί «ο κ. Χέιγκ γνωρίζει τα θέματα καλύτερα απ’ όλους».
Ο δεύτερος (που πέθανε πρόσφατα σε ηλικία 100 ετών) ετοιμαζόταν να τον επικρίνει λίγο πριν αρχίσει μια σύνοδος του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες, αλλά ο Παπανδρέου άρχισε να του αναλύει την ιστορική αντιπαλότητα ανάμεσα στις ομάδες ράγκμπι του Στάνφορντ και του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας. Ο Στερνς γράφει ότι ο Ανδρέας εφάρμοσε μια καταστροφική οικονομική πολιτική χάρη στην οποία όμως βελτιώθηκε το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων. Συναντήθηκαν για τελευταία φορά το 1992 στην Εκάλη. Ο Ανδρέας αναφέρθηκε στον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη: «Μόντι, ο Μητσοτάκης δεν έχει αξίες, δεν έχει ιδεολογία». Στη συνέχεια, ζήτησε συγγνώμη που δεν μπορούσε να είναι μαζί τους η Δήμητρα Λιάνη, η οποία είχε ραντεβού με τον μασέρ και τον κομμωτή της. «Ο Ανδρέας δεν ήθελε να συστήνει την τρίτη του σύζυγο σε όσους είχαν γνωρίσει τη δεύτερη», σκέφτηκε ο Αμερικανός φίλος. Επειτα από 30 χρόνια ήξερε να «διαβάζει» τον Ανδρέα καλύτερα από τον καθένα.
