Στην Καστοριά τα αρχοντικά, καθώς και κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο και την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι εβδομήντα και πλέον βυζαντινές εκκλησίες, αληθινά κομψοτεχνήματα, διακοσμούν την πόλη.
Τα αρχοντικά της κτίσματα του 17ου και 18ου αιώνα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για την τοιχοδομία, την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική τους, ενώ ξεχωρίζουν από την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια της ιδιόρρυθμης κατασκευής τους.
Η αρχιτεκτονική των παλαιότερων αρχοντικών της Καστοριάς των αρχών του 18ου αιώνα, εμφανίζει μια κατασταλαγμένη μορφή με πυργοειδή κορμό και γραμμική διάταξη των οντάδων στους ορόφους. Τα πρώτα αρχοντόσπιτα από τα οποία διασώθηκαν πολύ λίγα, ανήκαν στην περίοδο της άνθησης του εμπορίου στην Βενετία και τις άλλες πόλεις των παραλίων της Αδριατικής.
Είναι βασικά διώροφα, με παραδείγματα όμως και τριώροφων. Το ισόγειο και ο όροφος είναι πετρόχτιστα με ελάχιστους αεραγωγούς στο ισόγειο και λίγα μικρά παράθυρα στον ημιώροφο και τον όροφο.
Ο δεύτερος όροφος είναι κτισμένος με ελαφρότερα υλικά, ιδιαίτερα το τμήμα που βλέπει προς την εσωτερική αυλή ή τη λίμνη, καθώς και όλα τα σαχνισιά που φωτίζονται με διπλή σειρά παραθύρων.
Στα αρχοντικά της Καστοριάς συναντάμε την διακοσμητική της λαϊκής παραδοσιακής τέχνης των Ηπειρωτών και Δυτικομακεδόνων τεχνιτών και καλλιτεχνών (ζωγράφων, αγιογράφων, ξυλογλυπτών), εφαρμοσμένη κατά τον ίδιο τρόπο στους ναούς και στα αρχοντικά του 17ου και 18ου αιώνα, της ίδιας περιοχής, γεγονός που μας πείθει ότι οι ίδιοι τεχνίτες εργάστηκαν και στη διακόσμηση των ναών, απ’ όπου την μετέφεραν και την εφάρμοσαν και στα αρχοντικά.
Η εσωτερική αυλή περιβάλλεται και απομονώνεται από το δρόμο με ψηλούς μαντρότοιχους. Η αυλόθυρα συνήθως κλείνει με δυο γερά θυρόφυλλα και ασφαλίζεται με τον περάτη και τους σύρτες. Εξωτερικά στην πρόσοψη, μπροστά από τον δοξάτο στον όροφο, υπάρχει ένα στενόμακρο με μικρό βάθος χαγιάτι, ο ηλιακός που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα την Καστοριανή αρχιτεκτονική.
Η διαφοροποίηση του ισογείου και του ορόφου, που ήταν κτισμένα με λιθοδομή από τον τελευταίο όροφο που ήταν κτισμένος με ασβεστοχρισμένο τσατμά, με πολλά και μεγάλα ανοίγματα και με το έντονο γείσωμα της στέγης, δημιουργεί την χαρακτηριστική μορφολογία των αρχοντικών της Καστοριάς. Η ταξινόμηση πάντως με βάση τους ορόφους δεν έχει σχέση με το ύψος των σπιτιών, το οποίο εξαρτάται από την διαμόρφωση του εδάφους. Ορισμένα μεταγενέστερα αρχοντικά εμφανίζονται ψηλότερα και με έντονο φρουριακό χαρακτήρα, ακριβώς επειδή είναι κτισμένα πάνω σε επικλινές έδαφος.
Σύμφωνα με την κάτοψή τους, τα καστοριανά αρχοντικά χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:
Α. Σ’ αυτά που η κάτοψη τους παρουσιάζει ένα μακρόστενο παραλληλόγραμμο, το οποίο την αντιπροσωπευτική του όψη την στρέφει προς την εσωτερική αυλή. Τέτοια είναι των Αδελφών Εμμανουήλ, του Σαπουντζή και του Τσιατσιαπά.
Β. Σ’αυτά που η κάτοψη τους εμφανίζει ένα σχήμα υποδοχής Π, το οποίο εγγράφεται σ’ ένα ουδέτερο παραλληλόγραμμο που τείνει να γίνει τετράγωνο. Τέτοια παραδείγματα είναι του Σκούταρη και του Νεράντζη-Αιβάζη.
Γ. Σ’αυτά που παρουσιάζουν την τελευταία εξέλιξη των αρχοντικών που είναι μια κάτοψη σε σχήμα εγγεγραμμένου σταυρού μέσα σε τετράγωνο. Τέτοια είναι του Παπατέρπου και τα Βεργουλέικα.
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΝΕΡΑΤΖΗ ΑΙΒΑΖΗ
Οδός Καπετάν Λάζου 6 – 1680
Το οικοδόμημα ανήκει στον πρώτο τύπο αρχοντικών με την απουσία σαχνισιών.
Σ’ αυτό στεγάζεται το Λαογραφικό μουσείο, στον οικισμό Ντολτσο. Αναπαριστώνται αυτούσιοι χώροι όπως το ζυμωτάρι, το κελάρι τροφίμων κρασιού και τροφίμων, ο όντας με το τζάκι ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα εκθέματα που αφορούν την επεξεργασία γούνας.Τύπος Β
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ
Οδός Βυζαντίου 15 – 1750
Ανήκει στον πρώτο τύπο αρχοντικών με τεράστιους μαντρότοιχους που κρύβουν την αυλή. Σ’ αυτό στεγάζεται το Ενδυματολογικό Μουσείο. Η ικανότητα των μαστόρων τόσο στη σχεδίαση όσο και στην κατασκευή υποδηλώνεται από τις δύο πλευρές τριγωνικών σαχνισιών.
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΣΚΟΥΤΑΡΗ
Οδός Ορεστιάδος 23 – 1750
Παραδοσιακό αρχοντικό με τοξωτά παράθυρα. Βρίσκεται στον παραλιακό δρόμο και είναι ένα από τα καλύτερα αρχοντικά.Τύπος Β
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΜΠΑΣΑΡΑ
Οδός Βυζαντίου 28- Χρόνος κατασκευής: 1750
Κτίσμα του 18ου αιώνα, είναι χαρακτηριστικό δείγμα παλιού αρχοντικού, με το δοξάτο στο Β΄ όροφο. Το σαχνισί στηρίζεται πάνω σε ξύλινα στηρίγματα με σκαλισμένα γεωμετρικά σχέδια.
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΤΖΗ
Οδός Βυζαντινού – 1753
Κτίσμα του 18ου αιώνα, ανήκει στον πρώτο τύπο αρχοντικών. Είναι γνωστό για την πλούσια εσωτερική του διακόσμηση, τα βιτρώ και την τοιχογραφία με την Κωνσταντινούπολη.Τύπος Α
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΠΑΠΑΤΕΡΠΟΥ
Οδός Μεγάλου Αλεξάνδρου – 1880
Μεγάλο παραδοσιακό αρχοντικό του τέλους του 19ου αιώνα με παράθυρα ανάμεσα σε σαχνισιά. Τύπος Γ αρχοντικού
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΒΕΡΓΟΥΛΑ (ΧΩΡΟΣ ΤΕΧΝΗΣ)
Οδός Αϊδήτρας 12 – 1850
Παραδοσιακό αρχοντικό με φρουριακή μορφή. Ξύλινα στηρίγματα στηρίζουν το πλευρικό σαχνισί. Πλέον λειτουργεί ως χώρος τέχνης και φιλοξενεί παραδοσιακές και σύγχρονες πολιτιστικές εκθέσεις.Τύπος Γ
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΠΗΧΕΩΝ
Ντολτσό – Β΄ μισό 19ου αιώνα.
Τριώροφο κτίσμα, του οποίου όμως ο τρίτος όροφος καθαιρέθηκε και σήμερα στεγάζει το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. Στο αρχοντικό Πηχεών στεγάζται το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα.
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΣΑΠΟΥΝΤΖΗ
Οδός Χριστόπουλου – Αρχές 18ου αιώνα
Αξιόλογο αρχοντικό, βρίσκεται απέναντι από τον Άγιο Λουκά.
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΣΙΑΤΣΙΑΠΑ
Οδός – 1754
Ανήκει στον πρώτο τύπο αρχοντικών, βρίσκεται στην περιοχή Απόζαρι στη Βόρεια Παραλία.
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ
Οδός Χριστοπούλου – 1753
Τριώροφο κτίσμα το οποίο ανήκει στον πρώτο τύπο αρχοντικών. Είναι το σπίτι που γεννήθηκε ο μεγάλος λόγιος και ποιητής της Καστοριάς, Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847).
