Διανύοντας – δεν θυμάμαι πλέον ποια – μέρα υποχρεωτικής παραμονής στο σπίτι και μιλώντας με γνωστούς και φίλους, βλέπω ότι καθένας μας αυτό το διάστημα προσπαθεί να κάνει ένα άλμα πιο γρήγορο από την οποιαδήποτε, μικρή ή μεγάλη, φθορά του.
Η μοναξιά είναι ο χειρότερος εχθρός σε τέτοιες καταστάσεις. Δεν αρκεί να έχεις εφαρμόσει πιστά το κοινωνικό συμβόλαιο, τελώντας έναν γάμο ή κάνοντας παιδιά. Η συντροφικότητα και η αληθινή αγάπη που μπορεί να ενώσει δύο ανθρώπους δεν μετριούνται με βάση οποιαδήποτε σύμβαση ή το φύλο – υπάρχουν και αναπτύσσονται με τους δικούς τους κρυφούς νόμους.
Για τον Φουκώ, κάθε πολιτισμός εγγράφει τις φαντασιακές του σημασίες πάνω στο ανθρώπινο σώμα και κατ’ επέκταση στις ανθρώπινες σχέσεις με τρόπο μοναδικό, δομώντας ολόκληρα συστήματα ιεραρχίας, αλλά και καταπίεσης.
Στις μέρες μας, η λατρεία/ιδεολογία της νεότητας, του γυμνασμένου και υγιούς σώματος, το καταναλωτικό ήθος (καταναλώνω, άρα υπάρχω) δημιουργούν συγκεκριμένα μοτίβα σχεσιακής αλληλεπίδρασης.
Τα σύγχρονα κριτήρια αποδοχής ενός σώματος ως θηλυκού ή αρσενικού είναι αδύνατο να πραγματωθούν εντελώς, δημιουργώντας την ανάγκη για ακόμη μεγαλύτερη κατανάλωση που τόσο χρειάζεται ο σύγχρονος καπιταλισμός, αλλά διατηρώντας πάντα το αίσθημα της σωματικής και ψυχικής ατέλειας.
Τι γίνεται όμως σε περιπτώσεις μιας πανδημίας, όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα, όπου τα πάντα «παγώνουν» και βρισκόμαστε με μοναδικό κοινό τον εαυτό μας ή σε απομόνωση με κάποιον άλλο άνθρωπο να μας συντροφεύει – ενίοτε εντός πολλών εισαγωγικών το τελευταίο – στη βουβή σιωπή των τεσσάρων τοίχων του σπιτιού μας;
Αγάπη-μαϊμού
Στην πράξη, αλλά και από τα ευρήματα της επιστήμης, ο συγχρωτισμός με άλλους ανθρώπους είναι ίδιον της ανθρώπινης φύσης. Έχουμε ανάγκη για σωματική επαφή ακόμα και με τη μορφή μιας… αγάπης-μαϊμού.
Στο διάστημα μεταξύ 1950 -1960, ο Αμερικανός ψυχολόγος Χάρι Χάρλοου ήθελε να μιλήσει με τη γλώσσα της επιστήμης για την αγάπη. Όντας φιλόδοξος επιστήμονας και ακούραστος ερευνητής, μπήκε στο εργαστήριό του και άρχισε να πειραματίζεται με μωρά πιθήκους τα οποία απομάκρυνε από τις μητέρες τους. Στη συνέχεια, δημιούργησε δύο μητρικά ομοιώματα: ένα ανδρείκελο μητέρας που ήταν καλυμμένο με μαλακό ύφασμα και ένα αντίστοιχο φτιαγμένο από ψυχρό μέταλλο, που είχε όμως γάλα.
Το αποτέλεσμα εξέπληξε τον ίδιο, αλλά και την επιστημονική κοινότητα, αφού ανέδειξε για πρώτη φορά τη σημασία της σωματικής εγγύτητας στη ζωή μας. Κατάφερε να δείξει ότι τα νεογνά των μαϊμούδων ενδιαφέρονταν συγκριτικά περισσότερο για μια στοργική θετή μητέρα παρά για μια μητέρα φτιαγμένη από σίδερo που είχε το απαραίτητο γάλα για την επιβίωσή τους.
Αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό και τη δυσφορία μας να μείνουμε κλεισμένοι στο σπίτι, τηρώντας τους κανόνες περιορισμού, ακόμη και σε χώρες όπως η Ιταλία, η οποία έχει χτυπηθεί αλύπητα από την έλευση του νέου κορονοϊού.
Τα ποντίκια είναι εδώ
Εξήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, o Γάλλος συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ, έρχεται πάλι ζωηρά στο προσκήνιο, με ένα από τα σημαντικότερα έργα του, την Πανούκλα. Πέρα από τη φύση της ασθένειας που περιγράφεται στο βιβλίο, οι ομοιότητες με αυτό που βιώνει η ανθρωπότητα στις μέρες μας είναι παραπάνω από εμφανείς.
Ένα πρωί, σαν όλα τα άλλα, ο γιατρός Ριέ, ο αφηγητής του έργου, θα βρει ένα ψόφιο ποντίκι στην πόρτα του, στην πόλη Οράν της Αλγερίας. Η πανούκλα έχει ήδη ξεκινήσει το έργο της, με τα πρώτα θύματα σε ανθρώπους να αρχίζουν να εμφανίζονται γρήγορα, τις κοινωνικές μάσκες να πέφτουν και τον διαρρέοντα πανικό να επικρατεί.
Για τον Καμύ, το θέμα του παραλόγου της ζωής αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο όλου του έργου του: στην Πανούκλα εμφανίζεται ως ασθένεια. Μέσα από τη δυστυχία, γίνεται εμφανής η αντίφαση ανάμεσα στην πεπερασμένη θέση του ανθρώπου στον κόσμο και στην ίδια τη ζωή που πιάνεται με νύχια και με δόντια από τον έρωτα, τη φιλία και την ελπίδα για να συνεχίσει να υπάρχει παρά τον όλεθρο και τη δυστυχία.
Στις μέρες μας, η νέα πραγματικότητα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε είναι τρομακτική: Oι διεθνείς οίκοι προβλέπουν ύφεση-σοκ σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Πάνω από 6 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ήδη χάσει τη δουλειά τους στις ΗΠΑ, με τη Morgan Stanley να αναμένει πως η αμερικανική οικονομία φέτος θα καταγράψει τη μεγαλύτερη συρρίκνωση από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την ίδια στιγμή που οι φτωχές χώρες της Αφρικής ή της Ασίας είναι αντιμέτωπες με πραγματική πανωλεθρία.
Το ελαφρύ δόγμα ότι «σε μια κρίση, είμαστε όλοι το ίδιο» δεν έχει καμία εφαρμογή σε ταξικό επίπεδο ή σε επίπεδο χωρών. Για τις φτωχές χώρες, η διαχείριση της πανδημίας γίνεται ζήτημα ζωής και θανάτου ή, όπως είπε χαρακτηριστικά ο πρόεδρος του Πακιστάν Ίμραν Χαν: «Αν κλείσουμε τα πάντα, θα σώσουμε τους ανθρώπους από τον κορονοϊό, αλλά θα πεθάνουν από την πείνα».
Οι πανδημίες, όπως κάθε μεγάλη κρίση, λειτουργούν επιπρόσθετα ως μεγεθυντικός φακός της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης.
Οι κοινωνικές μάσκες πέφτουν αναδεικνύοντας, μεταξύ άλλων, πιο έντονα το ήδη υφιστάμενο θέμα της ενδοοικογενειακής βίας παγκοσμίως.
O Yπουργός Εσωτερικών της Γαλλίας, Κριστόφ Καστανέρ, δήλωσε ότι έχει παρατηρηθεί αύξηση 36% στα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, μετά την ισχύ των περιοριστικών μέτρων λόγω της πανδημίας. Με τον κωδικό “mask19”, γυναίκες-θύματα βίας καταφεύγουν στα φαρμακεία για να ζητήσουν βοήθεια – ο εγκλεισμός στο σπίτι με τον βίαιο σύζυγο ή σύντροφο και τα μέτρα απαγόρευσης κυκλοφορίας καθιστούν ακόμα πιο δύσκολη τη φυγάδευσή τους σε ασφαλές μέρος.
Φως στο τούνελ
Σε έναν κόσμο που αλλάζει μέρα με τη μέρα λόγω της νέας πανδημίας, η ασθένεια, όπως και στην Πανούκλα, παραμένει σταθερή και σαφής στην «αποστολή» της.
Σε κάθε ασθένεια, πραγματική ή αλληγορική – για πολλούς η Πανούκλα είναι μια μασκαρεμένη αλληγορία για την επικράτηση του ναζισμού – ο Καμύ αντιτάσσει έναν ιδιότυπο ανθρωπισμό μακριά από μεσσιανικές αντιλήψεις, που είναι και σήμερα επίκαιρος όσο ποτέ.
Βιώνοντας το παράλογο της ζωής, μασκαρεμένο ως ασθένεια στη δική μας περίπτωση, ο άνθρωπος μπορεί να προβάλει το εγώ του, ως μέρος του συνόλου, και τελικά να επαναστατήσει απέναντι στον συνήθη εαυτό του, επιλέγοντας την αλληλεγγύη, την αγάπη και την ανακούφιση των αδυνάμων – δίνοντας τελικά νόημα στην ύπαρξη του.
«Όμως στην άκρη αυτής της σκιάς είναι αναπόφευκτο να υπάρχει ένα φως, που το μαντεύουμε κιόλας και δεν έχουμε τίποτα άλλο να κάνουμε παρά να αγωνιστούμε για να συνεχίσει να υπάρχει. Πέρα από τον μηδενισμό, όλοι μας, ανάμεσα στα ερείπια, προετοιμάζουμε μια αναγέννηση. Αλλά λίγοι το ξέρουν» (O Επαναστατημένος Άνθρωπος, 1951).
Και στην Πανούκλα, όταν η θανατηφόρα ασθένεια επιτέλους σταματήσει, το φως διαδέχεται το σκοτάδι – ο γιατρός Ριέ θα περπατήσει ελεύθερος, όπως και όλοι οι κάτοικοι του Οράν, στους δρόμους της πόλης.
«Άνδρες και γυναίκες αρπάζονταν ο ένας από τον άλλο, με πρόσωπα φλογισμένα, με κραυγές πόθου. Ναι, η πανούκλα είχε τελειώσει, και μαζί της ο τρόμος, και τα σφιχτοπλεγμένα χέρια βεβαίωναν ότι κάποτε είχε υπάρξει στ’ αλήθεια εξορία και χωρισμός, με τη βαθύτερη έννοια του όρου… κι ανάμεσα στις εκατόμβες των νεκρών, τις σειρήνες των ασθενοφόρων, τις εξαγγελίες αυτού που συνήθως ονομάζουμε πεπρωμένο, το πεισματικό ποδοβολητό του φόβου και την τρομερή επανάσταση της καρδιάς τους, δεν είχε πάψει να περνά μια πελώρια βουή, που ξυπνούσε τα τρομαγμένα πλάσματα, που τους έλεγε πως πρέπει να ξαναβρούν την αληθινή τους πατρίδα. Και θα ήταν ευτυχισμένοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Και πια ήξεραν πως υπάρχει κάτι που πάντοτε μπορείς να λαχταράς και καμιά φορά να το κερδίζεις: η ανθρώπινη τρυφερότητα…».
