Ορισμένα στοιχεία για την Ισραηλιτική Κοινότητα Καστοριάς πριν και μετά το Ολοκαύτωμα

Προλογικά ή οι Εβραίοι και οι αριθμοί
Όπως ασφαλώς γνωρίζετε, οι Γερμανοί σημάδευαν με έναν αριθμό όσες και όσους κρατούσαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και από εκείνη την στιγμή ο αριθμός κάθε Εβραίου υποκαθιστούσε την ανθρώπινη ιδιότητά του: ο κάθε έγκλειστος έπαυε να είναι άνθρωπος και έμενε ένας αριθμός μετά από έναν προηγούμενο και πριν από τον επόμενο στη σειρά αριθμό. Πώς όμως δημιουργούσαν τους αριθμούς στους Εβραίους εγκλείστους; Ο Λεών Κοέν στο συγκλονιστικό δεύτερο μέρος του βιβλίου του που κυκλοφόρησε πρόσφατα¹ σημειώνει: «Τέλος, μπήκαμε σε μια ειδική αίθουσα, όπου μας έδωσαν αριθμούς ταυτότητας. Η ταυτότητα ήταν ένα ολόκληρο τελετουργικό, το οποίο εκτελούνταν από δέκα κρατούμενους που χάραζαν στο αριστερό μας μπράτσο έναν αριθμό με μια αιχμηρή, υποδόρια βελόνα, τοποθετημένη πάνω σε ένα στυλό. Στη συνέχεια διέγραφαν αυτό τον αριθμό από τις λίστες τους. Ο δικός μου αριθμός ήταν ο 182492.». Και λίγο παρακάτω συμπληρώνει: «Όταν ξυπνήσαμε την επόμενη μέρα, τα χέρια μας ήταν πρησμένα. Τότε συνειδητοποιήσαμε τη σημασία των αριθμών ταυτότητας. Το οίδημα διαρκούσε δεκαπέντε έως είκοσι μέρες, ανάλογα με την κατάσταση της υγείας μας. Είχαμε πλέον αποκτήσει ένα μόνιμο τατουάζ, ενθύμιο για την υπόλοιπη ζωή μας².».

Είναι αλήθεια ότι μετά το 1945, όταν έπρεπε να περιγραφεί η κατάσταση των ισραηλιτικών κοινοτήτων στην Ελλάδα, αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς παρά μόνο με την χρήση των αριθμών. Για κάθε κοινότητα σημειώνονταν ο αριθμός των μελών της πριν από την εκτόπιση και ο αριθμός αυτών που, με διαφόρους τρόπους, κατάφεραν να επιβιώσουν.
Πιστεύουμε ότι πρέπει να αποκατασταθεί μία ιστορική αδικία σχετική με τους Εβραίους και την χρήση των αριθμών για αυτούς – άλλωστε μετά το Oλοκαύτωμα μόνον αυτό θα μπορούσε, εξ αντικειμένου, να συμβεί. Πρέπει, δηλαδή, να αντιστοιχισθεί ο κάθε αριθμός – από τους αριθμούς του πλήθους των δολοφονηθέντων – με το συγκεκριμένο ανθρώπινο πρόσωπο, αυτό στο οποίο άλλωστε, πραγματικά αναφέρεται. Είναι απαραίτητο αντί των αριθμών να υπάρξουν οι άνθρωποι. Αυτό μπορεί να γίνει μόνον όταν συγκεντρωθούν, αρχικώς, όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για την κάθε μία και τον κάθε ένα από τους Εβραίους που δολοφονήθηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ή οπουδήποτε αλλού κατά την διάρκεια της Κατοχής. Επίσης το ίδιο πρέπει να συμβεί και γι αυτούς οι οποίοι κατάφεραν, τελικώς, να επιβιώσουν. Έτσι μόνο θα επανέλθει και θα παραμείνει εσαεί στη μνήμη των επιγενομένων η απουσία των δολοφονηθέντων, ως απουσία πολυτίμων ανθρώπων και όχι αριθμών – έτσι θα λάβει υπόσταση εκείνος ο οποίος υπήρξε εν ζωή ένας άνθρωπος μοναδικός, πριν τον συναντήσει ο Γερμανός επικυρίαρχος και τον εντάξει στην ιστορία σαν έναν αριθμό στοιχημένο στις ατελείωτες σειρές των αριθμών των νεκρών – των δολοφονηθέντων – Εβραίων του Ολοκαυτώματος.
Δυστυχώς δεν θα μάθουμε ποτέ τα στοιχεία όλων όσοι εκτοπίσθηκαν – το πρόβλημα εντοπίζεται, κυρίως, στις γυναίκες ομήρους, στα νήπια και στα μικρά παιδιά μέχρι την ηλικία των 7 ετών. Αυτό όμως δεν πρέπει να σταθεί εμπόδιο στην αναζήτηση (στην Ελλάδα και στο εξωτερικό) κάθε πιθανής πηγής από την οποία μπορεί να προκύψουν πληροφορίες και αρχειακό υλικό. Είναι υποχρέωσή μας να συγκεντρώσουμε για τους (όσο το δυνατόν) περισσότερους το ονοματεπώνυμο, το όνομα πατρός και μητρός, το έτος γεννήσεως και το επάγγελμά τους. Σε αρκετές περιπτώσεις είναι δυνατόν να έχουμε τον γραφικό τους χαρακτήρα σε έγγραφο ή επιστολή, ακόμη συχνότερα την υπογραφή τους. Και, επί πλέον, είναι ανάγκη να γίνουν γνωστές οι σπάνιες, είναι η αλήθεια, φωτογραφίες, στις οποίες έχει διασωθεί η μορφή τους – «το πιο τίμιο». Το γεγονός μάλιστα ότι οι περισσότερες Κοινότητες ξεθεμελιώθηκαν, οι άνθρωποι δολοφονήθηκαν και τα κτήρια καταστράφηκαν, καθιστά απαραίτητη την αναφορά [και την καταγραφή] ακόμη όλων όσοι έζησαν το προηγούμενο διάστημα, είτε αυτοί «πρόλαβαν» και πέθαναν ειρηνικά στη πόλη τους, είτε, μετανάστευσαν την περίοδο του μεσοπολέμου, κυρίως, στη Παλαιστίνη ή στην Αμερική. Είναι οφειλόμενος σεβασμός αλλά και ελάχιστο χρέος στην μνήμη όλων των Εβραίων Ελλήνων να σχηματισθεί μία εναργής εικόνα των σπουδαίων εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδος όπως αυτές υπήρξαν μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και το Ολοκαύτωμα.
1. Εκλογικός κατάλογος της Κοινότητος Καστορίας της επαρχίας Καστορίας του νομού Φλωρίνης (Περιφερείας Πρωτοδικείου Καστορίας). Κηρυχθείς οριστικός υπό του Πρωτοδικείου Καστορίας εν έτει 1927.
Παράρτημα του Εκλογικού Καταλόγου … του έτους 1928, 1929, 1930, 1931, 1932, 1933, 1934, 1935 και 1945.

Κατάσταση 1. Εβραίοι εγγεγραμμένοι στον Εκλογικό Κατάλογο του 1927 και στα Παραρτήματά των ετών 1928 έως 1935 καθώς και σε αυτό του 1945. 

Σημείωση: Τα αρχικά ΕΚ σημαίνουν Εκλογικός Κατάλογος και εδώ αναφέρονται σε αυτόν του έτους 1927. Στα αρχικά ΕΚ, προκειμένου για τα Παραρτήματα των ετών 1928-1935 καθώς και του έτους 1945, προστίθεται το αρχικό Π (του Παραρτήματος) και οι δύο τελευταίοι αριθμοί της αντιστοίχου χρονολογίας. Το αρχικό Δ σημαίνει τους Διαγραπτέους των Παραρτημάτων, όπου αυτοί σημειώνονται, και οι δύο τελευταίοι αριθμοί παραπέμπουν ομοίως στο αντίστοιχον έτος.

Πίνακας 1 . Κατανομή των 113 Εβραίων, των εγγεγραμμένων στον Εκλογικό Κατάλογο του 1927, συμφώνως με το έτος γεννήσεώς των.

Πίνακας 2 . Κατανομή των 113 Εβραίων του Εκλογικού Καταλόγου 1927 αναλόγως με το επάγγελμά των.

Εικόνα 2: Διαφημιστική ετικέτα (κλωστών) του Ζιάκ Σ. Ελιάου, αντιπροσώπου στη Καστοριά των ραπτομηχανών “Γκρίτσνερ”.

Γενικά.
Ο δήμος Καστορίας περιλαμβάνει την πόλη της Καστορίας και τα χωριά: Απόσκεπος, Δισπηλιό και Κεφαλάρι. Στον Εκλογικό Κατάλογο καταγράφονται οι άρρενες εκλογείς των παρακάτω δύο ενοριών και 3 συνοικισμών.

1. Ενορία Μητροπόλεως: εγγεγραμμένοι 577, εξ ων χριστιανοί 464 και εβραίοι
113.
2. Ενορία αγίου Θωμά: εγγεγραμμένοι 403, άπαντες χριστιανοί.
3. Συνοικισμός Απόσκεπος: εγγεγραμμένοι 73, άπαντες χριστιανοί.
4. Συνοικισμός Κεφαλάριον (Σέτομον): εγγεγραμμένοι 71, άπαντες χριστιανοί.
5. Συνοικισμός Δισπηλιό (Δουπιάκοϊ): εγγεγραμμένοι 48, άπαντες χριστιανοί
Στην έγκυρη «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» του Πυρσού, έκδοση του 1930, το λήμμα Καστοριά υπογράφει ο Θ. Π. Παπακωνσταντίνου. Σε αυτό αναφέρεται ότι η πόλη κατοικείται από 10.300 κατοίκους οι οποίοι συναποτελούνται από παλαιούς Έλληνες ελληνόγλωσσους, από Έλληνες πρόσφυγες και από 1500 περίπου Ισραηλίτες, παλαιούς επίσης κατοίκους της πόλεως. Ο αριθμός 1.500 για το τέλος της δεκαετίας του ’20 θεωρείται υπερβολικός καθώς οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι το 1940 οι Εβραίοι ήταν λιγότεροι από 1000 άτομα. Βεβαίως, κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 30 υπήρξε μετανάστευση των Εβραίων της Καστοριάς προς την Αμερική και την Παλαιστίνη³, κυρίως, η οποία ενισχύθηκε από τα αντισημιτικά γεγονότα του 1934 και από το γενικότερο κλίμα το οποίον, εν συνεχεία, ένεκα αυτών επικράτησε στη πόλη. Σύμφωνα με τον Παντ. Τσαμίση η πόλη της Καστοριάς, στα τέλη της δεκαετίας του 30, είχε πληθυσμό 11.303 κατοίκους⁴. Ανάμεσα σε αυτούς, αναφέρει, ότι οι Εβραίοι κάτοικοι ανέρχονται σε 140 οικογένειες⁵ , δηλαδή περίπου 700 άτομα. Ο συγγραφέας, προκειμένου να παραθέσει τον πληθυσμό της πόλεως, χρησιμοποιεί το αποτέλεσμα της απογραφής του 1928. Στην ίδια απογραφή περιέχεται και ο πίνακας με τον πληθυσμό των επαρχιών και των μεγάλων κοινοτήτων “κατά θρησκείαν” τον οποίο, παρότι είναι δημοσιευμένος ήδη από το 1935, δεν χρησιμοποιεί ο Τσαμίσης. Σύμφωνα με τον πίνακα αυτόν, οι Ισραηλίτες της Κοινότητος Καστορίας ήταν 655 άτομα ενώ της επαρχίας 659 – τέσσερα άτομα δηλαδή, εδήλωσαν τόπο κατοικίας διαφορετικό από την πόλη, πιθανόν αυτόν του Άργους Ορεστικού. Ακόμη, σύμφωνα με την απογραφή του 1940, ο αστικός πληθυσμός της Καστορίας – επομένως, ο πληθυσμός της πόλεως – φθάνει τους 11.121 κατοίκους⁶. Ο Πάνος Τσολάκης στην εργασία του «η οργάνωση της εβραϊκής συνοικίας» και στο κεφάλαιο «η άφιξη των Εβραίων της διασποράς» παραθέτει επαρκή στοιχεία για τον εβραϊκό πληθυσμό της Καστοριάς κατά το διάστημα από τον 16^ο μέχρι τον 20^ό αιώνα, κυρίως για τους δύο τελευταίους εξ αυτών, τον 19^ο και τον 20^ό αι. Διαπιστώνει μάλιστα, από την παράθεση των στοιχείων του πληθυσμού, ότι «…σε κάθε εποχή σχεδόν ένας στους δέκα κατοίκους της πόλεως ήταν Εβραίος⁷.». Επομένως, με πληθυσμό λίγο μεγαλύτερο από 10.000 πριν από τον πόλεμο, ο αριθμός των Εβραίων της πόλεως κυμαίνονταν, κατά την ίδια εποχή, περίπου γύρω στα χίλια άτομα. Ο Συνόπουλος⁸, χωρίς να αναφέρει πηγή, γράφει ότι οι Εβραίοι ήταν 1050 άτομα και συμπληρώνει: «ήταν μια κοινότητα πολύ καλύτερα οργανωμένη από εμάς⁹».
Εμείς εκτιμούμε ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπολογίσει κανείς τον ακριβή αριθμό των Εβραίων, σε οποιαδήποτε χρονική περίοδο, μέσα στους αιώνες της παρουσίας τους στη Καστοριά. Το ίδιο ισχύει και για τον ακριβή αριθμό εκείνων που συνελήφθησαν και εκτοπίστηκαν τον Μάρτιο του 1944. Οι περισσότεροι συγγραφείς – ερευνητές αναφέρουν ότι οι συλληφθέντες (και εκτοπισθέντες) ανέρχονταν σε 763 άτομα. Και όλοι συμφωνούν ότι επέζησαν, διασωθέντες καθ’ οιονδήποτε τρόπο, μόνον 35 άτομα. Ως εκ τούτου, δεχόμαστε και εμείς τους δύο αριθμούς 763 και 35, με τη διευκρίνιση ότι θεωρούμε πως ο δεύτερος πρέπει να είναι και ο πραγματικός αριθμός των διασωθέντων ενώ ο πρώτος δεικνύει, περισσότερο, το επίπεδο του αριθμητικού μεγέθους των Εβραίων εκτοπισθέντων της Καστοριάς και όχι τον ακριβή τους αριθμό. Το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο δίνει για την Καστοριά τους αριθμούς 900 και 35 αντιστοίχως, γεγονός το οποίον σημαίνει ότι η Κοινότητα της Καστοριάς υπέστη, ανάμεσα στις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδος, μία από τις μεγαλύτερες καταστροφές, καθώς ποσοστό 96% του πληθυσμού της δολοφονήθηκε στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως¹⁰.
Από το Μητρώον των αρρένων προκύπτει ότι κατά το διάστημα 1925-1930 ενεγράφησαν σε αυτό 409 άρρενα τέκνα από τα οποία τα 59 ήταν τέκνα Εβραίων, ποσοστό 14% περίπου του συνόλου. Τα περισσότερα [14] ενεγράφησαν το έτος 1928 και τα ολιγότερα [6] το 1925. Το 1944, όταν οι Γερμανοί συνέλαβαν και εκτόπισαν τους Εβραίους της Καστοριάς, όσοι γεννήθηκαν το 1925 είχαν ηλικία 19 ετών και όσοι το 1930, 14 ετών. Συνολικά 59 άρρενες γεννηθέντες κατά το διάστημα της εξαετίας 1925-1930 διέτρεχαν κατά το έτος 1944 την ηλικία της εφηβείας από την αρχή μέχρι το τέλος της και, το πιθανότερον είναι, ότι όλοι στοιβάχθηκαν στα τραίνα και εκτοπίστηκαν. Ακολούθως, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, από αυτούς τους εφήβους ή πολύ νέους άνδρες δολοφονήθηκαν από τους Γερμανούς στο Μπίρκεναου.
Σε δύο έγγραφα, τα οποία απόκεινται στο αρχείο Νέστορος Καββαδά [εφεξής αρχείο Ν. Κ.], ο δήμαρχος Καστορίας σημειώνει τον πληθυσμό του Δήμου σε δύο χρονικές περιόδους οι οποίες ευρίσκονται η πρώτη στην αρχή και η δεύτερη στο τέλος της Κατοχής. Σύμφωνα με το πρώτο, ένα έγγραφο του Δήμου προς την Ιταλική Αστυνομία Καστορίας¹¹ με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1941, ο πληθυσμός ανέρχεται σε 10.061 άτομα. Στο δεύτερο, έγγραφο του Δήμου προς τον Νομάρχη Καστορίας, με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1944 οι εγγεγραμμένοι κάτοικοι είναι 10.363 από τους οποίους 400 περίπου είναι κάτοικοι του Συνοικισμού Αποσκέπου και 600 του Συνοικισμού Κεφαλαρίου. Στα δύο αυτά έγγραφα δεν γίνεται ειδική μνεία στους ισραηλίτες της πόλεως Καστοριάς. Στους εγγεγραμμένους του δευτέρου εγγράφου περιλαμβάνονται και οι εκτοπισθέντες Εβραίοι, οι οποίοι εξακολουθούν να θεωρούνται δημότες της πόλεως. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, άλλωστε, συμπληρώθηκε και το Παράρτημα Εκλογικού καταλόγου του έτους 1945: οι υπηρεσίες του Δήμου συγκέντρωσαν και κατέγραψαν τα ονοματεπώνυμα Εβραίων και χριστιανών δημοτών όλων όσοι είχαν συμπληρώσει το 21ον έτος της ηλικίας τους σταδιακά κατά το διάστημα 1935 έως 1945, τα έτη δηλαδή που μεσολάβησαν από το τελευταίο τυπωμένο Παράρτημα – αυτό του έτους 1935 – έως το έτος 1945.
Σχόλια
1. Ο τρόπος σχηματισμού των πάσης φύσεως ιδιωτικών και δημοσίων αρχείων, παρά την ολική σχεδόν καταστροφή των εβραϊκών βιβλιοθηκών και αρχείων, επιτρέπει τον εντοπισμό, στα υπάρχοντα αρχεία του ελληνικού δημοσίου καθώς και σε αυτά των διαφόρων ιδρυμάτων και οργανισμών, χρησίμων στοιχείων για τους Εβραίους Έλληνες κατά το διάστημα από τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ^ουαιώνος έως τις ημέρες του μεγάλου διωγμού. Συμπληρωματικώς, πληροφορίες και στοιχεία για τους Εβραίους της ίδιας, κυρίως, περιόδου είναι βέβαιον ότι θα προκύψουν από την αξιοποίηση των ιδιωτικών αρχείων.
Εμείς εργαστήκαμε σε ένα ελάχιστο τμήμα του αρχείου Νέστορος Καββαδά και πιστεύουμε ότι τα στοιχεία που προέκυψαν για το θέμα μας είναι δυνατόν να αποτελέσουν μία βάση δεδομένων στην οποία θα προστίθενται κάθε φορά νεότερα στοιχεία από την εν συνεχεία επεξεργασία είτε του υλικού του αρχείου Ν. Κ. (του αναφερομένου στην Καστοριά) είτε σχετικού υλικού, που θα προέρχεται από οποιοδήποτε άλλο ιδιωτικό αρχείο.
Πρώτα το υλικό:
μία σειρά εντύπων προπολεμικών εκλογικών καταλόγων, ένα προπολεμικό μητρώο γεννήσεων έντυπο και αυτό, ένας προπολεμικός οδηγός της Βορείου Ελλάδος και μία σειρά υπηρεσιακών σημειωμάτων και εγγράφων από τα οποία, όπως θα φανεί παρακάτω, προκύπτουν άξιες λόγου πληροφορίες για την Ισραηλιτική Κοινότητα Καστορίας μετά το 1944. Το αρχειακό αυτό υλικό διεσώθη μέσα σε ένα διπλωμένο κοινό χαρτί της Ηλεκτρικής Επιχειρήσεως Καστορίας.
2. Όπως φαίνεται από τον συγκεντρωτικό πίνακα των επαγγελμάτων των Εβραίων της Καστοριάς του Εκλογικού Καταλόγου 1927, η πλειοψηφία των εργαζομένων ασχολούνταν με το εμπόριο. Από τους 113 εγγεγραμμένους οι 32 δηλώνουν έμποροι, εκτιμούμε ότι οι περισσότεροι εξ αυτών διατηρούσαν καταστήματα υαλικών ή υφασμάτων και νεωτερισμών, δραστηριοποιούνταν δηλαδή σε κλάδους στους οποίους παραδοσιακά παρουσίαζαν καλή απόδοση οι απασχολούμενοι σε αυτούς Εβραίοι. Στους 32 πρέπει να προστεθούν και όσοι σημειώνονται (και διακρίνονται) με το ιδιαίτερο επάγγελμά τους ο καθένας: οι παντοπώλες, κρεοπώλες, οπωροπώλες, αλευροπώλες και ο ζαχαροπλάστης καθώς όλοι αυτοί είναι, επίσης, έμποροι. Θεωρούμε ότι ακόμη και οι γυρολόγοι είναι ένα είδος εμπόρων – οι «φτωχοί έμποροι» θα λέγαμε – επομένως, τους αθροίζουμε με τους προηγουμένους ώστε ο συνολικός αριθμός όσων απασχολούνται καθ’ οιονδήποτε τρόπο με το εμπόριο φθάνει τα 78 άτομα, ένα ποσοστό περίπου 70% των εργαζομένων Εβραίων ανδρών, που το επάγγελμά τους καταγράφεται στον Εκλογικό Κατάλογο.
Στον πίνακα 1 δεν σημειώνεται κανένας εργαζόμενος ως γεωργός¹², εντύπωση όμως μας προξενεί το γεγονός ότι δεν αναφέρεται Εβραίος επιχειρηματίας /απασχολούμενος στο χώρο της γούνας ή των δερμάτων ¹³. Αλλά και στην αλιεία, τον άλλο, (μαζί με τη γούνα), βασικό τομέα παραγωγής αγαθών και απασχολήσεως του τοπικού αστικού πληθυσμού, δεν προκύπτει ότι δραστηριοποιήθηκε Εβραίος, είτε επαγγελματικά είτε ερασιτεχνικά¹⁴.
Στα παραρτήματα του εκλογικού καταλόγου των επομένων ετών 1928 έως 1935 αναγράφεται το επάγγελμα των εγγραπτέων των ετών 1928-1931 και σποραδικώς του έτους 1933, ενώ σημειώνεται μόνον ενός του έτους 1932 και κανενός των ετών 1934 και 1935. Από τους 15 άνδρες του Παραρτήματος 1928 οι 10 είναι έμποροι, οι 2 γυρολόγοι και από ένας εργάτης, αγωγεύς και υπάλληλος. Ομοίως, από τους 11 του Παραρτήματος 1930 οι 6 είναι έμποροι, οι δύο υπάλληλοι και από ένας αχθοφόρος, ράπτης και εργάτης. Από τους 27 εγγραπτέους του Παραρτήματος 1933, το επάγγελμα σημειώνεται σε 14, εξ αυτών 4 είναι έμποροι και 3 υπάλληλοι (μάλλον σε εμπορικά καταστήματα ομοθρήσκων τους) ενώ ο Ιωσήφ Ελιάου του Σαμουήλ δηλώνει σπουδαστής, ο Ρισουλά Κοέν του Χαήμ, φοιτητής και ο Λεβή Λεών του Μουσιών θρησκευτικός λειτουργός.
Ο Θρ. Παπαστρατής, περιγράφοντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται οικονομικά και κοινωνικά η Κοινότητα της Καστοριάς, διαπιστώνει: «Η μεγάλη μάζα… ,βέβαια, αποτελείτο από πλανόδιους μικροέμπορους και τεχνίτες, που σχημάτιζαν ένα αδιαμόρφωτο συνειδησιακά προλεταριάτο¹⁵.». Και συμπληρώνει ότι «στον αντίποδα, κάμποσοι μεγαλέμποροι κατοικούσαν σε περικαλλή αρχοντικά και ηγούντο της Κοινότητος, κατέχοντας ζηλευτή θέση στην καστοριανή κοινωνία και διατηρώντας κυρίαρχη θέση στο Τσαρσί και γενικότερα στο εμπόριο της πόλης¹⁶.».
Περιγράφει μία κοινωνική πυραμίδα, τέτοια όπως αυτές που σχηματίζονταν συνήθως σε όλες τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδος, με την βάση της να αποτελείται από το πλήθος των πτωχών ή αναξιοπαθούντων εβραϊκών οικογενειών και τη κορυφή της να ορίζεται από μερικούς πλουσίους ή πολύ πλουσίους Εβραίους, οι οποίοι με τις δραστηριότητες τους «επέτρεπαν» να συντηρηθεί ένα από τα πιο διαδεδομένα αντισημιτικά στερεότυπα, αυτό το οποίο ταύτιζε τον Εβραίο, τον κάθε Εβραίο, με φανερό ή, πιο συχνά, με κρυμμένο μέγα πλούτο.
Ο Π. Τσολάκης παρουσιάζει την εξέλιξη της επαγγελματικής διαδρομής μέσα στο χρόνο των Εβραίων της πόλεως, αυτών ειδικότερα που ασχολούνταν με το εμπόριο. Αναφέρει ότι, αρχικώς, μετά το τοπικό παζάρι που γινόταν κάθε Δευτέρα, (οι περισσότεροι προφανώς) επισκέπτονταν τα εβδομαδιαία παζάρια της περιοχής, μεταφέροντας στον ώμο τους τον μπόγο με τα ψιλικά ή/και τα υφάσματα που διέθεταν προς πώληση, ενώ φρόντιζαν να επιστρέφουν στα σπίτια τους το βράδυ της Παρασκευής. Από τα μέσα του 19^ου αιώνος άρχισαν να αποκτούν μόνιμη επαγγελματική στέγη, ανοίγοντας καταστήματα στην περιοχή του Τσαρσιού και στην Κάτω Αγορά¹⁷.

3. Στον Μέγα Οδηγό Βορείου Ελλάδος 1939 – 1940 του Γαβ. Γαβριηλίδη [ΓΑΒ. ΓΑΒ.]¹⁸ και στην κατηγορία «Γουναρικά» καταχωρούνται 96 επαγγελματίες όλοι χριστιανοί αλλά και στις κατηγορίες «δέρματα ακατέργαστα» – «δερματοπωλεία και είδη υποδηματοποιΐας» – «βυρσοδεψεία» καταχωρούνται ομοίως 10 έμποροι ή επιχειρηματίες, άπαντες χριστιανοί το θρήσκευμα.
Στην κατηγορία «Αλευρόμυλοι»¹⁹ καταχωρείται ένας μόνον επιχειρηματίας ο Εβραίος Ελιάου Καλέφ και από τους 3 αλευροπώλες οι δύο είναι ο Δεμάγιο Ιακ. και ο Ελιάου Καλέβ, πιθανότατα ο ίδιος ο βιομήχανος – ιδιοκτήτης του αλευρομύλου. Τα 3 από τα 5 αργυραμοιβεία ανήκαν στους Ελιάου Ιακ., Μάγιο Αβρ. και Ρούσσο Αβράμ ενώ στην κατηγορία «Ζωέμποροι» οι δύο επαγγελματίες ήταν οι Εβραίοι Μεβοράχ Ιωσήφ και Σουμαγιά Βεν. Κοέν. Στα 17 «Κρεοπωλεία» περιλαμβάνονται και τα δύο των Ελιάου Ιακώβ και Ελιάου Ισάκ ενώ στα 12 «Κουρεία – Κομμωτήρια» – μία κομμώτρια και 11 κουρείς – σημειώνεται το κουρείο του Ρούσσου Ισάκ. Ακόμη, 9 από τα 46 «Παντοπωλεία»²⁰ ανήκαν σε Εβραίους καθώς και 5 από τα 19 «Ραφεία» ²¹. Οι αριθμοί οι οποίοι αναφέρονται στους Εβραίους επαγγελματίες και στις δύο τελευταίες κατηγορίες σχηματίζουν, με τους αντιστοίχους των χριστιανών των απασχολουμένων στο ίδιο επάγγελμα, ποσοστό πολλαπλάσιο από το αντίστοιχο ποσοστό του εβραϊκού πληθυσμού σε σχέση με τον χριστιανικό της πόλεως.
4. Από τους 334 άνδρες τους εγγεγραμμένους στον Εκλογικό Κατάλογο (με τα Παραρτήματά του) καθώς και στα δημοσιευόμενα Μητρώα Αρρένων, τέσσερα είναι τα επικρατέστερα επίθετα των Εβραίων της Καστοριάς: Ελιάου [64], Ρούσος/Ρούσσος/Ρούσου/Ρούσσου [62], Κοέν [45] και Μεβοράχ [37]. Ακολουθούν κατά σειρά συχνότητος εμφανίσεως πέντε ακόμη επίθετα: Πεσιρίλος/ Πισιρίλου/ Πιτσιρίλος [14], Μάγιο/ Μάγιου/ Μάγιος [14], Αλμπάλα/Αλμπάλας [13], Μάτσα/Μάτσας [12] και Χαζάν [12].
Τα συχνότερον απαντώμενα κύρια ονόματα είναι τα ονόματα Αβραάμ, Σαμουήλ, Ισαάκ/Ισάκ, Ιακώβ, Δαυΐδ, Ιωσήφ, Χαήμ, Σολομών και Μωΰς/Μωυσής, Ο συνδυασμός δύο εξ αυτών (όνομα και πατρώνυμο) με ένα από τα πιο συχνά απαντώμενα επίθετα σχηματίζει πλήρη ονοματεπώνυμα τα οποία ταυτίζονται απολύτως και ως εκ τούτου δημιουργείται η ανάγκη ενός διευκρινιστικού επιθέτου [παραγκώμι]. Άλλα επίθετα των Εβραίων της Καστοριάς είναι τα Δεμάγιου/Δεμάγιω [9], Ζαχαρία/Ζαχαρίας [8], Καμχή [7], Κασούτος/Κασούτου [8], Χονέν [9]. Οι διαφορετικές καταλήξεις στο επίθετο, όπως επί παραδείγματι στη περίπτωση των δύο τύπων Ρούσος και Ρούσου, θα πρέπει να οφείλονται στην προτίμηση του Εβραίου δημότη και θα σχηματοποιήθηκε (και διαφοροποιήθηκε) κάποια στιγμή κατά την μακραίωνη διάρκεια της παρουσίας της οικογενείας στον χώρο, ενώ θα καταγράφηκε στα Ελληνικά, με τους διαφοροποιημένους τύπους, μετά το έτος 1912 και την ένταξη της Καστοριάς, ως κοινότητος του νομού Φλωρίνης, στο ελληνικό κράτος. Για το ίδιο επίθετο ο τύπος με ένα ή δύο – σ – πρέπει να αποδοθεί στον γραμματέα ή γραμματικό ο οποίος συνέτασσε τα δημοτικά ή κοινοτικά έγγραφα. Σημειώνουμε, τέλος, ότι συναντήσαμε το επίθετο των Ασαέλ γραμμένο σταθερά με ένα – σ – ενώ οι Ασσαέλ της Θεσσαλονίκης συνήθως χρησιμοποιούσαν δύο για το επίθετό τους.
5. Ο Οικονομικός Έφορος Καστορίας απευθυνόμενος με έγγραφό του προς τον Ληξίαρχο Καστορίας και τον Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητος Καστορίας ζητεί, από τους δύο παραλήπτες, να τον ενημερώσουν για την σχέση 3 Εβραίων, οι οποίοι μόλις επέστρεψαν από την ομηρία, με 5 ομοθρήσκους τους, πρώην κατοίκους Καστορίας και ήδη «αγνώστου διαμονής πρόσωπα». Ο Ληξίαρχος στην απάντησή του θα σημειώσει την συγγένεια των 3 διασωθέντων Εβραίων, ενώ θα χαρακτηρίσει και αυτός ως «αγνώστου διαμονής» τους ιδίους 5 δημότες Καστορίας. Ευρισκόμεθα στο τέλος του Σεπτεμβρίου 1945 όταν ανταλλάσσονται τα έγγραφα μεταξύ των δύο υπηρεσιών (του δημοσίου και του δήμου) και οι αρμόδιοι υπάλληλοι χρησιμοποιούν τη φράση «αγνώστου διαμονής» για τους Εβραίους που έχουν δολοφονηθεί. Παρ’ ότι είναι ήδη γνωστή η διαδρομή και το τέλος του ταξιδιού για το σύνολο, σχεδόν, των απόντων, εν τούτοις θα χρειαστεί η νομική «τακτοποίηση» του θέματος προκειμένου να κηρυχθούν από το Δικαστήριο οι απόντες ως αποβιώσαντες [δολοφονηθέντες] σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, με την παρουσία μάλιστα, σχεδόν πάντα, δύο μαρτύρων, οι οποίοι καλούνται να καταθέσουν για το βέβαιον γεγονός χωρίς εν τούτοις οι ίδιοι να έχουν, συνήθως, άμεση γνώση για την συγκεκριμένη περίπτωση, στην οποία αναφέρονται κατά την διαδικασία ενώπιον του δικαστηρίου .
Αλλά και στο υπηρεσιακό σημείωμα το οποίον συντάσσει, δύο χρόνια αργότερα, ο τεχνικός βοηθός του Δήμου σχετικώς με την αίτηση της Μπονίκας [Μπέρρυς] Κασούτο, αναφερόμενος στον πατέρα της, χρησιμοποιεί τον τύπο «αποβιώσαντος», ακριβώς όπως αν είχε ευρεθεί ο Ισραήλ Κασούτο με την θέλησή του εργαζόμενος ή ταξιδιώτης στη Κεντρική Ευρώπη και συνέβαινε να πεθάνει εκεί με φυσικό τρόπο.
6. Από τους 35 διασωθέντες, δεν γνωρίζουμε πόσοι είχαν παραμείνει στην Ελλάδα κατά την διάρκεια της Κατοχής και πόσοι επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Οι περισσότεροι, μάλλον, εκτοπίστηκαν, επέζησαν και επέστρεψαν στην Ελλάδα και στη Καστοριά το φθινόπωρο του 1945. Την άποψή μας για τον χρόνο επιστροφής των διασωθέντων επιβεβαιώνει και το έγγραφο Δ1 του Οικονομικού Εφόρου Καστορίας χρονολογημένο την 29-9-45. Με αυτό, ο Έφορος ζητεί πληροφορίες για 3 Εβραίους «άρτι επανακάμψαντες εξ ομηρίας» γεγονός που σημαίνει ότι πιθανώς οι 3 επανήλθαν τον ίδιο εκείνο μήνα, τον Σεπτέμβριο του 1945.
Το ίδιο έγγραφο απευθύνεται στον Ληξίαρχο του Δήμου και στον Μωύς Ζαχαρία, «Πρόεδρον της Ισραηλιτικής Κοινότητος Καστορίας». Εξ αυτού προκύπτει ότι τον Σεπτέμβριο του 1945 είχε ήδη ανασυσταθεί η Κοινότητα και είχε εκλεγεί (ή ορισθεί) πρόεδρος από τον μικρό αριθμό όσων Εβραίων επέζησαν και επέστρεψαν στην Καστοριά, στη πόλη τους. Δύο εξερχόμενα σημειώματα από την Κοινότητα [τα υπ’ αριθμ. 1 και 2] με ημερομηνία 19 και 15 Φεβρουαρίου 1946 αντιστοίχως, φέρουν τη σφραγίδα: «Ισραηλιτική Κοινότης Καστορίας» και ενισχύουν την εκτίμησή μας ότι η Ισραηλιτική Κοινότητα Καστορίας ανασυστάθηκε το φθινόπωρο του 1945 (ή ενωρίτερα, ακόμη και προς το τέλος του 1944) και έκτοτε υπήρξε ενεργή έως το 1972, έτος της οριστικής διακοπής της λειτουργίας της. Το πρώτο από τα δύο παραπάνω σημειώματα υπογράφει αντί του προέδρου ο Μωύς Μάτσας και το δεύτερο, ως προσωρινός πρόεδρος, ο Καμχή Ελή(;) γεγονός που σημαίνει ότι η Κοινότητα προσπαθεί να ισορροπήσει μέσα στις νέες δραματικές μεταπολεμικές συνθήκες του τόπου και μάλλον έχει να αντιμετωπίσει στο εσωτερικό της, εντάσεις και διχογνωμίες μεταξύ των ολίγων μελών της.
7. Όπως γνωρίζετε, σε κάθε κοινότητα – μετά την συγκέντρωση των Εβραίων (και πολλές φορές πριν ακόμη αυτοί στοιβαχθούν στα τραίνα της εκτοπίσεως) – τα σπίτια και τα μαγαζιά τους λεηλατούνταν. Αυτό συνέβη και στη Καστοριά. Ενδεικτικό της καταστάσεως είναι το ενδιαφέρον έγγραφο το οποίο απέστειλε στις 4 Δεκεμβρίου 1945 η Ισραηλιτική Κοινότης προς τον Οικονομικό Έφορο Καστορίας και δημοσίευσε στο διαδίκτυο ο Σπύρος Αναγνώστου²². Σύμφωνα με αυτό, μία εβραϊκή οικία «ελεηλατήθη υπ’ αγνώστων αφαιρεθέντων όλων των κουφωμάτων και του μεγαλυτέρου τμήματος των ξυλίνων δαπέδων». Συμπληρωματικώς, οι υπεύθυνοι της Κοινότητος αναφέρουν ονομαστικώς 5 ακόμη οικίες Εβραίων οι οποίες ευρίσκονται σε οικτρή κατάσταση «πιθανόν λόγω λεηλασίας ή κακής συντηρήσεως». Το σοβαρότερο όμως τμήμα του εγγράφου είναι αυτό το οποίο περιγράφει την γενική στάση του κράτους και του τοπικού πληθυσμού απέναντι στις άδειες πλέον εβραϊκές εστίες. Οι υπεύθυνοι της Κοινότητος σημειώνουν σχετικά: «Επειδή συστηματικώς λεηλατούνται τα εγκαταλελειμμένα Ισραηλιτικά οικήματα παρακαλούμεν όπως φροντίσητε δια την ανακάλυψιν και παραδειγματικήν τιμωρίαν των [δραστών].
8. Τα πάσης φύσεως κινητά αντικείμενα των Εβραίων της Καστοριάς ήταν δύσκολο να τα εντοπίσει κανείς μετά τον πόλεμο και ήταν ακόμη δυσκολότερο, ο Εβραίος ιδιοκτήτης να διεκδικήσει την κυριότητά τους και να επιτύχει την απόδοσή τους σε αυτόν. Οι γνώμονες – τα ρολόγια – των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων ακολούθησαν μία ιδιαίτερη διαδρομή: είτε τους αφαίρεσε η ίδια η Εταιρεία προκειμένου να τους χορηγήσει σε άλλους πελάτες της (χριστιανούς), είτε τους απέσπασαν με δική τους πρωτοβουλία και τους χρησιμοποίησαν ιδιώτες χριστιανοί σε συνεννόηση με την Εταιρεία. Σε κάθε περίπτωση, η Εταιρεία γνώριζε από τον αριθμό/ταυτότητα του γνώμονος, τον Εβραίο ιδιοκτήτη αλλά και τον χριστιανό, ευκαιριακό χρήστη. Είναι γνωστόν ότι η πόλη της Καστοριάς απέκτησε ηλεκτρικό ρεύμα στα τέλη της δεκαετίας του 20²³. Πόσοι όμως εκ των Εβραίων χρησιμοποιούσαν στα σπίτια τους ηλεκτρικό ρεύμα; Η διαδικασία συνδέσεως απαιτούσε οικονομική δαπάνη την οποία μερικές εβραϊκές οικογένειες, οι πιο φτωχές, αδυνατούσαν να καταβάλουν και επομένως έμεναν εκτός του δικτύου της ηλεκτρικής εταιρείας. Σύμφωνα με κατάστιχο που φέρει τίτλο «Εκμετάλλευσις ηλεκτρικών Εγκαταστάσεων Καστορίας. Βιβλίον ενδείξεως γνωμόνων των καταναλωτών ιδιωτών όλων των μηνών του έτους – χρήσεως 1942» οι Εβραίοι πελάτες της Εταιρείας ανέρχονται σε 140 περίπου άτομα. Σε αυτό τον αριθμό περιλαμβάνονται τόσον οι ιδιοκτήτες οι οποίοι είχαν τοποθετήσει γνώμονες στα καταστήματά τους όσον και εκείνοι που τους είχαν χρησιμοποιήσει στις συνδέσεις των οικιών τους. Επομένως οι εύποροι επαγγελματίες θα διέθεταν δύο γνώμονες: έναν για το σπίτι τους και ένα για τον χώρο της εργασίας τους.
9. Η δημοσιευόμενη εδώ Κατάσταση 4 φαίνεται ότι δημιουργήθηκε στο γραφείο της Εταιρείας, προκειμένου οι υπεύθυνοι να παρακολουθήσουν την διαδρομή των γνωμόνων των ισραηλιτικών περιουσιών. Εκτιμούμε μάλιστα ότι πάνω σε αυτή θα βασίστηκε η ονομαστική κατάσταση την οποία σύμφωνα με το έγγραφο Ε’ έπρεπε να υποβάλει προς τον Οικονομικό Έφορο Καστορίας η Επιτροπή Ηλεκτρικού Εργοστασίου.
Από την Κατάσταση 4 προκύπτει ότι στις 4 Απριλίου του 1944, μόλις ένα δεκαήμερο μετά την σύλληψη των Εβραίων – και ενώ αυτοί ευρίσκονταν στα τραίνα της εκτοπίσεως – 15 από τους γνώμονες μεταφέρθηκαν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο σε σπίτια ή καταστήματα χριστιανών δημοτών, ενώ έως τις 22 του ιδίου μηνός ο αριθμός τους έφθασε τους 31, δηλαδή, ο μισός αριθμός, περίπου, από τους γνώμονες της Καταστάσεως 4 είχαν ήδη «αξιοποιηθεί». Ακόμη 15 γνώμονες μεταφέρθηκαν τους δύο επομένους μήνες, Μάϊο και Ιούνιο του 1944. Από τους 71 συνολικά γνώμονες ισραηλιτικής περιουσίας που αναφέρονται (στη Κατάσταση 4), οι 55 αλλάζουν χρήστες κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ενώ η τύχη των υπολοίπων 16 ρυθμίζεται μετά την απελευθέρωση. Η τελευταία ημερομηνία για τον υπ’ αριθ. 69 γνώμονα είναι η 15-2-1945, τρεις μόνον ημέρες μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας. Επομένως, οι μετά την κατοχή εγγραφές της Καταστάσεως 4 καλύπτουν διάστημα 5 περίπου μηνών κατά το οποίον, την διοίκηση σε όλους τους τομείς της περιφερείας, ασκούν οι πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Αυτές οι δυνάμεις είχαν σοβαρούς λόγους να είναι ιδιαίτερα προσεκτικές κατά την άσκηση της εξουσίας τους σε ό,τι αφορούσε τόσο τους Εβραίους Έλληνες πολίτες, όσο και τα περιουσιακά τους στοιχεία.
Στην Κατάσταση 4 περιλαμβάνονται 9 στήλες: αύξων αριθμός, αριθμός γνώμονος και τελευταία αναγραφή, ονοματεπώνυμον ιδιοκτήτου, (του Εβραίου πραγματικού ιδιοκτήτη), συνοικία, «ονοματεπώνυμον δηλούντος ότι τον κατέχει και εις ον μετεφέρθη ως ιδιοκτησία», (στη στήλη αυτή καταγράφονται οι χριστιανοί χρήστες), ιδιοκτησία, «συνοικία και ημερομηνία μεταφοράς και συνδέσεως», παρατηρήσεις. Εμείς δημοσιεύουμε τις στήλες με τους αύξοντες αριθμούς και τα ονοματεπώνυμα των Εβραίων ιδιοκτητών, τη συνοικία, αυτή με τις ημερομηνίες της μεταφοράς και συνδέσεως των γνωμόνων και τέλος τη στήλη των παρατηρήσεων στην οποία συγκεντρώσαμε όσα σημείωσαν οι αρμόδιοι για κάθε μία περίπτωση Εβραίου, ιδιοκτήτη γνώμονος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι έχουν σχηματιστεί δύο στήλες με την ένδειξη «ονοματεπώνυμον ιδιοκτήτου», αναφερόμενες πάντα σε Εβραίο ιδιοκτήτη: στη πρώτη καταγράφεται ο αρχικός ιδιοκτήτης και στην δεύτερη είτε ο ίδιος είτε διάδοχος – Εβραίος, ο οποίος επιβίωσε και, λόγω συγγενείας, είχε δικαίωμα επί των περιουσιακών στοιχείων του αρχικού ιδιοκτήτη.
Από την μελέτη της Καταστάσεως 4 προκύπτει ότι 31 γνώμονες ανήκουν σε Εβραίους ενώ εξακολουθούν να λειτουργούν σε χώρους (και για λογαριασμό) χριστιανών συνδρομητών της Εταιρείας. Δύο, αφού χρησιμοποιήθηκαν από χριστιανούς δημότες, φαίνεται ότι κατά την διάρκεια συντάξεως της Καταστάσεως ευρίσκονται στο Εργοστάσιο της Εταιρείας και παραμένουν στη διάθεση των Εβραίων ιδιοκτητών τους. Ακόμη 3 γνώμονες Εβραίων ιδιοκτητών χρησιμοποιούνται, ο πρώτος από μία «Εκκλησιαστική Επιτροπή» στην Άνω Αγορά, ο δεύτερος από τον Παιδικό Σταθμό του Α΄Δημοτικού Σχολείου Καστορίας και ο τρίτος από την Πολιτοφυλακή. Επί πλέον, 8 γνώμονες επωλήθησαν από τους Εβραίους ιδιοκτήτες ή τους κληρονόμους αυτών σε χριστιανούς συνδημότες τους. Ένας εκ των Εβραίων ιδιοκτητών διέθετε και επώλησε δύο γνώμονες, ενώ κάποιος άλλος συμφώνησε και επώλησε τον γνώμονα ιδιοκτησίας του σε εκείνον τον χριστιανό συμπολίτη του, ο οποίος τον χρησιμοποίησε μετά τον Μάρτιο του 1944 – μετά την εκτόπιση των Εβραίων της πόλεως. Τέλος, σημειώνεται ότι στη Κατάσταση 4 περιλαμβάνονται τα στοιχεία από 71 γνώμονες, ένα μέρος μόνον – περίπου το ήμισυ – του συνολικού αριθμού των 140 γνωμόνων Ισραηλιτικής περιουσίας.
10. Η κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου έφερε τον Νόμο υπ’ αριθ. 2 της 27 ^ης Οκτωβρίου 1944 «περί καταργήσεως των Νόμων 1977/44 και 1180/44 και αποδόσεως των Ισραηλιτικών περιουσιών», σύμφωνα με το άρθρο 1 του οποίου, «Άπαντα τα εις Ισραηλίτας ανήκοντα πάσης φύσεως περιουσιακά αντικείμενα τα συμφώνως προς τας διατάξεις του Νόμου 1180/44 τελούντα ήδη υπό διαχείρισιν του Ελληνικού Δημοσίου και ευρισκόμενα εις τας αποθήκας της Υπηρεσίας Διαχειρήσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών, ή εις ιδιωτικάς τοιαύτας ή αλλαχού, αποδίδονται εις τους νομίμους αυτών κατόχους καθ’ ην διαδικασίαν αρχικώς ταύτα παρελήφθησαν²⁴.». Με αποφάσεις του Υπουργού των Οικονομικών θα ρυθμίζεται κάθε ζήτημα που θα προκύπτει από την εφαρμογή του παραπάνω νόμου.
Ο Οικονομικός Έφορος Καστορίας, ως εκπρόσωπος του Υπουργείου των Οικονομικών στο νομό, με το Έγγραφο Ε’ ενημερώνει την Επιτροπή Ηλεκτρικού Εργοστασίου Καστορίας για την ύπαρξη διαταγής περί «της αποδόσεως της κινητής περιουσίας των Ισραηλιτών Καστορίας εις την ενταύθα Ισραηλ. Κοινότητα» και παρακαλεί την Επιτροπή για την εκτέλεση αυτής. Ο ίδιος Έφορος καθορίζει με τις αποφάσεις του την διαδικασία μετακινήσεως των γνωμόνων και εξασφαλίζει την απόδοση αυτών στους Εβραίους δικαιούχους, όπως ακριβώς περιγράφεται στα περισσότερα σημειώματα [3,4,5,7,8].
11. Από τα μικρά σημειώματα προκύπτουν τα παρακάτω: από τα υπ’ αριθ.1 και 8 έχουμε την πληροφορία ότι διεσώθησαν δύο νέες Εβραίες, η Σαρίνα Κοέν και η Σουλίκα κόρη του Μποχώρ Ιωσήφ Κοέν. Για την Σαρίνα, η Κοινότητα με έγγραφο της 19^ης Φεβρουαρίου 1946 ζητεί να της παραδοθεί ο γνώμονας ο οποίος ανήκει στην πατρική της περιουσία και ο αρμόδιος υπάλληλος Αντ. Καραμπίνας, συμπληρώνει στο έγγραφο – σημείωμα τον αριθμό του γνώμονος, ενώ κάτω δεξιά σημειώνει το ονοματεπώνυμο του χριστιανού ιδιώτη της πόλεως, ο οποίος χρησιμοποιούσε τον γνώμονα το διάστημα μετά την εκτόπιση των Εβραίων. Η Σουλίκα φαίνεται ότι εζήτησε, είτε η ίδια, είτε η Κοινότητα για λογαριασμό της, να της αποδοθεί ο γνώμονας που ανήκε στον πατέρα της. Ο Οικονομικός Έφορος ενημερώνεται από την αρμοδία υπηρεσία και επιτρέπει στην Σουλίκα να παραλάβει τον γνώμονα από κατάστημα συγκεκριμένου χριστιανού συμπολίτη της [7-11-1945]. Η φράση «καθ’ υπόδειξιν της ενταύθα υπηρεσίας ηλεκτρικής εγκαταστάσεως» με την οποία ο Έφορος προσδιορίζει την θέση του γνώμονος, αποδεικνύει ακόμη μία φορά, ότι οι μεταφορές των γνωμόνων ήταν σε γνώση της Επιτροπής η οποία, άλλωστε, επέτρεπε την ένταξή τους στο δίκτυο διανομής της.
Με το σημείωμα 3 ο Οικονομικός Έφορος επιτρέπει στον Ισάκ Ιακώβ Ελιάου να παραλάβει τον γνώμονα από το σπίτι του Σαμ. Ελιάου. Ο Ματαθίας, γιος του Ισάκ, παραλαμβάνει τον γνώμονα, τον οποίον και πωλεί σε χριστιανό συμπολίτη του, σε αυτόν μάλιστα που ήδη τον χρησιμοποιούσε. Εντύπωση προξενεί το γεγονός ότι οι τελευταίες μεταβολές συμβαίνουν στις 23/10 και 5/11 του 1945, χρόνους πρώιμους ακόμη για τελικές κινήσεις όπως αυτές.
Στο σημείωμα 4 διαγράφεται η πλήρης – και επίσημη – διαδρομή γνώμονος Εβραίου συνδρομητή. Στις 27/6/44 η Επιτροπή επισφραγίζει την πρώτη κίνηση – αλλαγή: χριστιανός λαμβάνει τον γνώμονα ιδιοκτησίας Σολομώντος Μάτσα. Ο Έφορος, την 1/9/1945, ζητεί να αποδοθεί ο γνώμων στον Εβραίο ιδιοκτήτη του και ο κύκλος κλείνει όταν στις 22/9 ο Μωΐς γιος του Σολομώντος, υπογράφει και παραλαμβάνει τον γνώμονα. Αλλά και στο σημείωμα 5, φαίνεται η διαδρομή του γνώμονος ενός άλλου Εβραίου συνδρομητή. Αυτή τη φορά ο γνώμων ευρίσκεται στο Ηλεκτρικό Εργοστάσιο και ο αρμόδιος υπάλληλος στις 24/9/45 ζητεί από τον Οικονομικό Έφορο να αποφασίσει εκείνος σχετικώς με τον γνώμονα. Δύο μέρες αργότερα, ο Πρόεδρος της Επιτροπής εγκρίνει την απόδοση στον ιδιοκτήτη και κάτοχο, ο οποίος τελικώς τον παραλαμβάνει την 19/10/1945. Ακόμη μία φορά, με το σημείωμα 7, στις 6/11/45, ο Έφορος επιτρέπει στον Ισάκ Ιακώβ Ελιάου να παραλάβει δύο γνώμονες ιδιοκτησίας του από ένα κατάστημα και μία οικία, αντιστοίχως, χριστιανών συμπολιτών του. Τους παραλαμβάνει στις 15/12/45 και στο σημείωμα δηλώνονται οι χώροι στους οποίους τοποθετήθηκαν από τον ιδιοκτήτη τους. Αλλά και με το σημείωμα 9 ο Πενχάς Ελιάου ζητεί από τον Αντίγονο [Καραμπίνα] να παραδώσει «εις τον επιφέροντα την σημείωσιν» τον γνώμονα ιδιοκτησίας του πρώτου εξαδέλφου του, Καλέβ Χ. Ελιάου. Με το σημείωμα 10, ο πρόεδρος της Κοινότητος, ενημερώνει τον υπεύθυνο της Εταιρείας ότι χριστιανός ιδιώτης ο οποίος χρησιμοποιεί γνώμονα Εβραίου ιδιοκτήτη έχει έλθει σε συνεννόηση με την Κοινότητα και επομένως, «επί του παρόντος», μπορεί να κρατήσει και να χρησιμοποιεί τον γνώμονα. Τέλος, από το σημείωμα 11 προκύπτει ότι, εκ μέρους της Κοινότητος, ο Πρόεδρος Μ. Ζαχαρία ζητεί από τον υπεύθυνο της Εταιρείας να παραδώσει στον Β. Χρισομαλίδη [Χρυσομαλλίδης] τον υπ’ αριθ. 34 γνώμονα της Καταστάσεως 4 με αριθμό 5895406 (αρχικός ιδιοκτήτης ο Χαήμ Ασαέλ και διάδοχός του ο Αβρ. Ι. Ελιάου) τον οποίο και παραλαμβάνει ο αναφερόμενος στο σημείωμα. Ο αγοραστής Β. Χρισομαλίδης χρησιμοποιούσε ήδη τον γνώμονα από τις 2/5/1944 ενώ, όπως φαίνεται, συμφώνησε στη συνέχεια με τον Αβρ. Ελιάου να κρατήσει τον γνώμονα, νομίμως πλέον, για λογαριασμό του.
Τα σημειώματα δείχνουν διάφορες περιπτώσεις, οι οποίες όλες ρυθμίσθηκαν με δίκαιο τρόπο: Κάτοχοι – ιδιοκτήτες παρέλαβαν τους γνώμονες, οι οποίοι τους ανήκαν, καθώς επίσης ζήτησαν και τους παραδόθηκαν γνώμονες «απόντων» συγγενών τους. Μάλιστα μερικοί είχαν την δυνατότητα να διαθέσουν τυχόν πλεονάζοντα γνώμονα ιδιοκτησίας τους, σε χριστιανό συμπολίτη τους. Το κυριότερο: δεν υπήρξε (ακριβώς δεν έχει καταγραφεί) καμία αντίδραση εκ μέρους των χριστιανών οι οποίοι χρησιμοποιούσαν, από τον Απρίλιο του 1944, τους γνώμονες των Εβραίων ιδιοκτητών – συμπολιτών τους. Οι αρμόδιοι, ο λογιστής της Εταιρίας Αντίγονος Καραμπίνας και ο εκπρόσωπος του Δημοσίου, ο Οικονομικός Έφορος Καστορίας, έπραξαν σύμφωνα με το δίκαιο και το νόμο με αποτέλεσμα να μην υπάρξουν προβλήματα σε αυτό το, περιορισμένο έστω, ζήτημα της εβραϊκής περιουσίας.
Κλείνοντας, θεωρούμε σκόπιμο να υπογραμμίσουμε την αξία την οποία είχε για τους πολίτες, στις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της ελληνικής περιφέρειας αμέσως μετά τον πόλεμο και την κατοχή, οποιοδήποτε χρηστικό αντικείμενο αξίας, όπως ήταν στη περίπτωση αυτή οι ηλεκτρικοί γνώμονες.
Κυρίως όμως, πόσο πολύτιμα ήταν τα κινητά είδη των οικιών τους για την δράκα των Εβραίων οι οποίοι επέστρεφαν από το βουνό, τη κρυψώνα ή τους χώρους του μαρτυρίου και έβρισκαν τα σπίτια τους κατεστραμμένα και τα καταστήματά τους λεηλατημένα.
2. Μητρώον των αρρένων του δήμου Καστορίας του νομού Φλωρίνης της επαρχίας Καστορίας. Περιλαμβάνει τους γεννηθέντας άρρενας από του έτους 1925 έως και 1930. Εκτυπωθέν εν έτει 1934.

Κατάσταση 2. Εγγεγραμμένοι άρρενες Εβραίοι, 1925-1930

Πίνακας 3. Δήμος Καστορίας – Γεννηθέντες κατά τα έτη 1925-1930.
Ο πρώτος αριθμός αναφέρεται στους άρρενες Εβραίους και ο δεύτερος στο σύνολο των γεννηθέντων αρρένων στο Δήμο Καστορίας.

3. Μέγας Οδηγός Βορείου Ελλάδος Θεσσαλίας – Μακεδονίας – Θράκης 1939 -1940. Διευθυντής: “ΓΑΒ – ΓΑΒ”, σ.926.

Κατάσταση 3. Εβραίοι επαγγελματίες των οποίων τα ονοματεπώνυμα περιέχονται στον οδηγό. 

Συνολικά στον οδηγό περιλαμβάνονται 63 ονοματεπώνυμα ή επωνυμίες Εβραίων επαγγελματιών της Καστοριάς για τους οποίους έχουμε, συνήθως, το κύριο όνομα και το επίθετο. Σε μία πρώτη απόπειρα προέκυψε ότι, πιθανόν, μπορούμε να ταυτοποιήσουμε 33 από αυτούς και να συμπληρώσουμε τα στοιχεία τους από τα αντίστοιχα των Εκλογικών Καταλόγων. Για τους υπολοίπους 30 ή δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία στους Καταλόγους ή τα υπάρχοντα κοινά στοιχεία (στον Οδηγό και στον Κατάλογο) δεν μας επέτρεψαν την ταυτοποίηση.
Στους 33 πρώτους της Καταστάσεως 3, συμπληρώσαμε – για τον καθένα μέσα σε αγκύλες – το όνομα το πατρός και το έτος γεννήσεως. Στο επάγγελμα, δίπλα σε αυτό που σημειώνεται στον Οδηγό, προσθέσαμε και αυτό των Καταλόγων. Έτσι, παραδείγματος χάριν, διευκρινίζεται ποιοι από τους αναφερομένους στους Καταλόγους γενικώς ως έμποροι, έχουν καταστήματα με υφάσματα – νεωτερισμούς, όπως σημειώνεται στον Οδηγό.
Στις επαγγελματικές κατηγορίες του Οδηγού, «Υφάσματα – Νεωτερισμοί» και «Ψιλικά – Νεωτερισμοί», καταγράφονται 16 και 8 ονοματεπώνυμα ή επωνυμίες Εβραίων σε σύνολο 22 και 12 επαγγελματιών συνολικά, γεγονός το οποίον αναδεικνύει την ιδιαίτερη ενασχόληση (και επιτυχία) των Εβραίων με τις δύο αυτές επαγγελματικές δραστηριότητες. Στον Οδηγό αναφέρεται ο Ρούσσο Αβράμ ως αργυραμοιβός, ενώ στους Καταλόγους σημειώνονται δύο με αυτό το ονοματεπώνυμο, ό ένας γιος του Δαβίδ και ο άλλος του Ματαθία. Αδελφοί πρέπει να είναι οι δύο Μεβοράχ, Βενιαμίν και Χαίμ, γιοι του Σουμαγιά [Σομαγιά] ενώ για τους 3 Κονφίνου γράφουμε παρακάτω, στη θέση όπου δημοσιεύουμε επιστολόχαρτο της επιχειρήσεώς τους. Δεν συναντήσαμε, μέχρι στιγμής, Εβραίο επαγγελματία βιβλιοπώλη, παλαιοπώλη, παλιατζή ή έμπορο μεταχειρισμένων ειδών. Επομένως θα κλείσουμε αυτή την ενότητα με την αναφορά σε ένα ταπεινό επάγγελμα και σε έναν σκληρά εργαζόμενο επαγγελματία: ο Κοέν Μωϋσής του Σολομώντος γεννηθείς το 1906 έχει φανοποιείο σύμφωνα με τον Οδηγό ή είναι τενεκετζής σύμφωνα με τον Κατάλογο.

Έγγραφο Α’. Ο Νατάν Γιαχέλ Χονέν²⁵
Ο Νατάν Γιαχέλ Χονέν, κάτοικος Καστορίας, στο ειδικό έντυπο «Δήλωσις ζημιών εκ πολέμου» σημειώνει ότι κατά την διάρκεια της Κατοχής υπέστη ζημιές από τους Γερμανούς, το ύψος των οποίων εκτιμά ο ίδιος σε δραχμές. Συγκεκριμένα γράφει: «Επιστρέψας από το ανταρτικά σώματα όπου κατετάγην δια την αντίστασιν κατά των Γερμανών εύρον το σπίτι μου τελείως κατεστραμμένον και λεηλατημένον, η ζημία υπολογίζεται εις σημερινάς δραχμάς 1.000.000, εν Καστορία, τη 30^η Μαρτίου 1945».
Το έγγραφο παρέχει δύο ενδιαφέρουσες πληροφορίες: ένας καστοριανός Εβραίος υπηρετεί στον ΕΛΑΣ και όταν απολύεται βρίσκει το σπίτι του κατεστραμμένο, όπως δηλώνει, από τους Γερμανούς. Σημειώνεται ότι το επάγγελμα του Χονέν ήταν ένα από τα συνηθισμένα των Εβραίων της Καστοριάς: Ο Νατάν Χονέν ήταν ένας μικροπωλητής.
Όπως φαίνεται, ο Νατάν υπογράφει το έγγραφο την 30^η Μαρτίου 1945 και σε αυτό δηλώνει ότι η καταστροφή του σπιτιού του έγινε από 1/10/43 έως 1/10/44, συνέβη δηλαδή το διάστημα κατά το οποίον οι Γερμανοί αντικατέστησαν στην Καστοριά τους Ιταλούς κατακτητές.
Στο «Παράρτημα εκλογικού καταλόγου του δήμου Καστορίας… καταρτισθέν κατά την εν έτει 1945 γενομένη ανασύνταξιν των εκλογικών καταλόγων…» καταχωρείται και ο Νατάν Χονέν του Γιαχάλ, με έτος γεννήσεως το 1922.

Εικόνα 3: «Δήλωσις ζημιών εκ πολέμου – Ζημίαι προξενηθείσαι υπό Γερμανών» σε βάρος του Νατάν Γ. Χονέν, κατοίκου Καστορίας.

Έγγραφα Β’ [3]. Η Μπονίκα Ισραήλ Κασούτο [Μπέρρυ Ναχμία].
Η Μπονίκα Ισραήλ Κασούτο, «Κόρη άγαμος, άνευ ουδενός προστάτου», υποβάλλει δια του δικηγόρου της Νικολάου Αλεξιάδη δύο συνεχόμενες αιτήσεις προς το Δημοτικό Συμβούλιο της Καστορίας στις 28 Ιουλίου και 25 Σεπτεμβρίου 1947 αντιστοίχως. Σύμφωνα με αυτές, ο Δήμος απαλλοτρίωσε και κατεδάφισε δύο μαγαζιά της Κασούτο στην Κάτω Αγορά της πόλεως, πριν ακόμη καθορισθεί η νόμιμη αποζημίωση γι’ αυτά. Η αιτούσα σημειώνει «το αντικανονικόν της ενεργείας» και ζητεί μία απ’ ευθείας συνεννόηση «προς εξεύρεσιν μιας δικαίας και λογικής αποζημιώσεως … η οποία να ικανοποιή αμφότερα τα ενδιαφερόμενα μέρη». Η οικογένεια της Μπονίκας εξοντώθηκε από τους Γερμανούς, ενώ στην ίδια παρέχει στέγη κάποιος συγγενής της στη Θεσσαλονίκη. Παρότι το μόνον εισόδημά της προέρχονταν από την αξιοποίηση των δύο κατεδαφισθέντων υπό του Δήμου ακινήτων, εν τούτοις δεν προβάλει «υπερβολικάς απαιτήσεις» αλλά, όπως γράφει, επιδιώκει «μίαν … δικαίαν αποζημίωσιν, τοσούτον μάλλον καθότι τυγχάνω δημότης Καστορίας και ενδιαφέρομαι δια τον εξωραϊσμόν της γενετείρας μου.». Την αίτηση συντάσσει ο δικηγόρος Ν. Αλεξιάδης και η υπογράμμιση του ενδιαφέροντος της αιτούσης δια τον εξωραϊσμό της ιδιαιτέρας πατρίδας της πρέπει, μάλλον, να αποδοθεί εξ ολοκλήρου στον νομικό, αλλά όμως είναι εμφανές ότι το κείμενο των δύο αιτήσεων διακατέχεται από τα στοιχεία του συμβιβασμού και της συνεννοήσεως και σε αυτό θεωρούμε ότι έχει συμβάλει ασφαλώς και η επιθυμία της διασωθείσης Μπονίκας Κασούτο.
Η αίτηση της 28^ης Ιουλίου μας παρέχει μίαν επί πλέον ενδιαφέρουσα πληροφορία: Η Μπονίκα, διαμένουσα στη Θεσσαλονίκη, είχε διορίσει αντιπρόσωπό της στη Καστοριά τον έμπορο Μωϋσή Ισαάκ Ζαχαρία, έναν άλλο διασωθέντα από την καταστροφή της Κοινότητος.
Στις 4 Οκτωβρίου 1947 ο τεχνικός βοηθός του Δήμου καταθέτει υπηρεσιακό σημείωμα σχετικό με την υπόθεση, το οποίον αντιγράφουμε: «Επί της από 25-9-47 αιτήσεως της Μπονίκας θυγατρός του αποβιώσαντος εν Γερμανία Ισραέλ Κασούτο λαμβάνω την τιμήν ν’ αναφέρω υμίν ότι αύτη δικαιούται αποζημιώσεως δια τα υπό του Δήμου κατεδαφισθέντα δύο μαγαζεία της, προς κατασκευήν της οδού Κάτω αγοράς έναντι του Ξενοδοχείου “Τουρίστ” και ότι η αξία του οικοπέδου και των κτισμάτων των εν λόγω μαγαζείων είναι τέσσερα εκατομμύρια δραχμαί». Ο τεχνικός ορίζει την θέση των δύο κτισμάτων, σημειώνει τον λόγο για τον οποίον κατεδαφίσθησαν και αποτιμά σε δραχμές την αξία του απαλλοτριωθέντος οικοπέδου και των κατεδαφισθέντων δύο ακινήτων. Αλλά και αργότερα, στον εκδοθέντα απολογισμό του Δήμου Καστορίας του έτους 1950 και στη παράγραφο «Απαλλοτρίωσις Ακινήτων», αναφέρονται τα εξής σχετικά με το θέμα: «Με κίνδυνον να ευρεθώμεν έκθετοι εις τας διώξεις του Ποινικού Νόμου προέβημεν εις την κατεδάφισιν δύο μαγαζείων της Ισραηλίτιδος Μπονίκας Κασούτο διότι έδει να διανοιχθή η προ του Τουρίστ οδός δια λόγους συγκοινωνίας και προς αποφυγήν δυστυχημάτων να φθάση μέχρι της Ιχθυαγοράς.
Δια τους αυτούς λόγους κατεδαφίσθη και το έναντι της Αγρ. Τραπέζης ιδιόκτητον Συμβολαιογραφείον Α. Ωρολογοπούλου²⁶.».
Όπως προκύπτει, με τον πλέον επίσημο τρόπο, οι αιτήσεις της Μπονίκας Κασούτο είναι ακριβείς κατά το περιεχόμενο: περιγράφουν πραγματικά γεγονότα τα οποία συμβαίνουν παρανόμως και θίγουν περιουσιακά της δικαιώματα. Συμπληρωματικώς, από τον ίδιο απολογισμό αντιγράφουμε τις παρακάτω γραμμές ενδεικτικές της εικόνας της πόλεως μετά την Κατοχή. «Οι συσσωρευμένοι όγκοι λίθων και χωμάτων, ιδία κατά την Ισραηλιτικήν συνοικίαν, πέριξ της πλατείας του πυρποληθέντος Δικαστηρίου, παρά την πλατείαν Παύλου Μελά, παρά το Ορφανοτροφείον και εις διάφορα άλλα μέρη της πόλεως, παρεκώλυον τελείως την συγκοινωνίαν.».
Η Μπέρρυ Ναχμία έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο²⁷, στο οποίο καταγράφει κυρίως όσα συνέβησαν (και έζησε η ίδια) στο διάστημα από τις τελευταίες μέρες του Μαρτίου 1944 έως τις ώρες που ταξίδευσε «στο αεροπλάνο κατευθείαν για την Ελλάδα» επιστρέφουσα προς την πατρίδα, μόνη αυτή επιζήσασα από όλη την οικογένειά της. «Η Καστοριά μου» (είναι το πρώτο υποκεφάλαιο στο κεφάλαιο «τα πρώτα χρόνια στην Καστοριά») και οι τρεις αυτές λέξεις είναι αρκετές για να δείξουν πόσο δεμένη αισθάνεται με τον τόπο της. Η πόλη, η Καστοριά, είναι δική της. Με λίγες γραμμές περιγράφει την ομορφιά του χώρου το πρωΐ όταν ανατέλλει ο ήλιος, το σούρουπο και το εσπέρας όταν ανεβαίνει το φεγγάρι. Όλα είναι όμορφα και είναι πάντα όμορφα όπως είναι μόνο στην ιδιαίτερη πατρίδα της καθεμίας και του καθενός. Πλήρης από αυτή την αίσθηση, η Μπέρρυ συμπληρώνει «Θεέ μου σ’ όλη αυτή την ομορφιά την πολυαγαπημένη, θέλω πολύ ν’ απλώσω τα χέρια μου και ν’ αγκαλιάσω σφιχτά για να γίνω ένα μ’ αυτά. ..Εγώ κι ο τόπος μου όπου γεννήθηκα, μεγάλωσα κι αγάπησα²⁸.» Να γίνει ένα με τον τόπο της ήθελε πάντα η Μπέρρυ. Και ακόμη, επιζητεί κάτι που θα έδινε ζωή στον τόπο της και νόημα στη δική της ζωή. Γράφει: «Θέλω ν’ αναστήσω τον Παππού και τη Γιαγιά, τον Πατέρα, τη Μητέρα μου, τ’ αδέλφια κι εξαδέλφια, τους φίλους, όλο τον παλαιό παιδικό μου κόσμο, με την απέραντη αγάπη τους, την καλοσύνη, την αυστηρότητά τους, τις παλιές αξίες τους, τα… «δεν πρέπει» τους… Όλα που είχαν τότε άλλο νόημα, και που ήταν για μένα τόσο ωραία²⁹!».
Στο βιβλίο της δημοσιεύει τη φωτογραφία των γονέων της, της μητέρας της Βεντούρα και του πατέρα της Ισραέλ Κασσούτο καθώς και μία οικογενειακή φωτογραφία με τον παππού, τη γιαγιά και το ξαδελφάκι της που, όπως γράφει στη λεζάντα της φωτογραφίας, «το τελευταίο του “Αντίο” στο σταθμό του Άουσβιτς, με συνοδεύει σ’ ολόκληρη τη ζωή μου³⁰». Από το βιβλίο της σώζεται, επίσης, ένα όνομα μαζί με μια από τις άπειρες τραγικές ιστορίες του στρατοπέδου: η Μπέρρυ δούλευε στο κομάντο Canada [Καναδά] ως βοηθός [λουμπερίν] σε μία από τις τραπεζιέρες – τα κορίτσια που ετοίμαζαν πακέτα από τα αντικείμενα των Εβραίων που έφταναν με τα τραίνα στο στρατόπεδο. «Εκεί μέσα στους σωρούς, μια μέρα βρήκα ένα σκέπασμα κρεβατιού, κεντημένο με σταυροβελονιά, με μαλλιά διάφορα χρώματα μπεζ, κι ωραία κόκκινα τριαντάφυλλα, ροζ επίσης. Αυτό ήταν της προίκας της ξαδέλφης μου Ρεβέκκας Ζαχαρία από την Καστοριά. Πόσα καλοκαίρια, θυμάμαι, κεντιόταν αυτό. Και πόσες φορές την είχα βοηθήσει και καθόμουνα κι εγώ μαζί της… Από τότε δε θέλησα να ξανακεντήσω στη ζωή μου ποτέ πια σταυροβελονιά ³¹.» Ενωρίτερα στο βιβλίο της σημειώνει άλλα 3 ονόματα της κοριτσίστικης παρέας της: Ρεβέκκα Πισσιρίλου, Στέλλα Ελιάου και Πώλα Κοέν. Μαζί με την ίδια και τις Λίνα Ελιάου και Ρεβέκκα Ζαχαρία αποτελούσαν, όπως γράφει, «ένα αχώριστο γκρουπ των έξι³⁰.».
Ακόμα δύο ονόματα καστοριανών από το βιβλίο, το πρώτο: Ζάχος Ζαχαρίας, ο αγαπημένος θείος της Μπέρρυς – αδελφός της μητέρας της – ο οποίος την εποχή του διωγμού ήταν γραμματέας της κοινότητος και το δεύτερο: Φορτουνάτα Ελιάου, η οποία είχε επισκεφτεί την παντρεμένη κόρη της στη Θεσσαλονίκη, εκεί συνελήφθη και, μαζί με την οικογένεια της κόρης της, οδηγήθηκε στο στρατόπεδο και στα κρεματόρια.

Εικόνα 4. Η Μπέρρυ Ναχμία στη είσοδο του σπιτιού της, στη Καστοριά. Η φωτογραφία είναι από το βιβλίο της, σ.68

Έγγραφα Γ’ [2]. Η περίπτωση του Καλέβ [Καλέφ] Ελιάου.
Δύο σημειώματα, διευθυνόμενα προς το Ηλεκτρικόν Εργοστάσιον Καστορίας, αναφέρονται στον Καλέβ Ελιάου. Το περιεχόμενο του πρώτου (με ημερομηνία 2-3-44) έχει ως εξής: «Κατόπιν εντολής του κ. Διευθυντού παρακαλείσθε όπως χορηγήσετε εις τον κ. Καλέφ Ελιάου (8) οκτώ Kg. Ακαθάρτου πετρελαίου εντός της σήμερον επί επιστροφή. Εντολή Νομάρχου [υπογραφή].». Αριστερά, στο κάτω μέρος σημειώνεται: «Παρέλαβον το άνω ποσόν των 8 χιλιογρ. ακαθάρτου πετρελαίου αυθημερόν. Ο λαβών, Σεραφείμ Κουκίδης».
Το δεύτερο, υπογράφει, δώδεκα μέρες αργότερα [16.3.1944], ο επικεφαλής του τομέως Καστορίας Γερμανός υπολοχαγός: «Ο φέρων αυτό το πιστοποιητικό/έγγραφο Kaleb Eliau, δικαιούται να παραλάβει 10 κιλά καυσίμου ύλης από την Νομαρχία Καστορίας.». Εν συνεχεία αρμόδιος υπάλληλος του ελληνικού δημοσίου δίδει εντολή στο Ηλεκτρικό Εργοστάσιο Καστορίας να χορηγήσει στον Καλέβ Ελιάου την αναφερομένη ποσότητα ακαθάρτου πετρελαίου. Στο πίσω μέρος του φύλλου ο Σεραφείμ Κουκίδης – όπως και προηγουμένως – υπογράφει, την επομένη 17/3/1944, ότι παρέλαβε το πετρέλαιο.
Ο Καλέβ Ελιάου είχε αλευρόμυλο [και αλευροπωλείο] στη Καστοριά. Για την στοιχειώδη παραγωγή και διανομή αλεύρων στο πληθυσμό της πόλεως ήταν απαραίτητη η λειτουργία του μύλου. Πολύ πιθανόν, μέρος των προϊόντων να το διέθεταν οι Γερμανοί είτε για τις ανάγκες στρατιωτικών τους μονάδων στη Μακεδονία, είτε σε πρόσωπα στη περιοχή του νομού για τα οποία ενδιαφέρονταν. Επομένως, η ποσότητα του πετρελαίου παραχωρείται στον Κ. Ελιάου επειδή η λειτουργία του μύλου του εξυπηρετεί ανάγκες ή επιδιώξεις του στρατού κατοχής. Από το δεύτερο σημείωμα προκύπτει ότι το γεγονός της παραχωρήσεως καυσίμου λαμβάνει χώρα μία εβδομάδα πριν οι Γερμανοί εκτοπίσουν τους Εβραίους της Καστοριάς, μαζί και τον Καλέβ Ελιάου.

Έγγραφα Δ’ [2]. «Άρτι επανακάμψαντες εξ ομηρίας» [3 Εβραίοι]
Έγγραφο Δ1
Προς τον κ. Ληξίαρχον Δήμου Καστορίας – κ. Μωΰς Ζαχαρίαν, Πρόεδρον Ισραηλιτικής Κοινότ. Καστορίας.
Επειγόμενοι να γνωρίσωμεν επί εγγράφου του κ. Εισαγγελέως Καστορίας, αφορώντος την κληρονομικήν σχέσιν των κάτωθι Ισραηλιτών, άρτι επανακαμψάντων εξ ομηρίας ενταύθα προς αγνώστου διαμονής πρόσωπα έχομεν την τιμήν να σας παρακαλέσωμεν όπως ει δυνατόν εντός της σήμερον μας γνωρίσητε υπευθύνως τις η μετά των προσώπων τούτων συγγένεια ως και τον βαθμόν συγγενείας.
1. Ο Μωΰς Σ. Μάτσα με τον Μποχώρ Μωΰς Μάγιο
2. Ισάκ Ιακ. Ελιάου Σολομών Ιακ. Ελιάου
3. Μωΰς Σ. Μάτσα Χαΐμ Σολομών Κοέν
4. Ισάκ Ιακ. Ελιάου Μισέλ Ιακ. Ελιάου
5. Πηγχάς Ελιάου Καλέβ Χαΐμ Ελιάου
Καστοριά 29-9-1945
Ο οικον. Έφορος [υπογραφή]

Έγγραφο Δ2
Επαρχείον Δήμου Καστορίας Καστορία τη 29 Σεπτεμβρίου 1945
Προς τον Οικονομικόν Έφορον Καστορίας
Ενταύθα
Εις απάντησιν του υπ’ αριθ. 2155 ε.έ. υμετέρου εγγράφου έχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμίν ότι παρά τη Υπηρεσία ημών ουδέν στοιχείον υπάρχει εξ ου να προκύπτουν τα αιτούμενα στοιχεία.
Ως είμεθα όμως εις θέσιν να γνωρίζωμεν και καθ’ ας αρμοδίως συνελέξαμεν πληροφορίας, η κληρονομική σχέσις των εν τω ως άνω εγγράφω υμών αναφερομένων Ισραηλιτών άρτι επανακαμψάντων εκ της ομηρίας προς ετέρους τοιούτους αγνώστου διαμονής είναι η κάτωθι.
1) Ο Ο Μωϋσής Σ. Μάτσας είναι εγγονός του Μποχώρ Μωΰς Μάγιο
2) Ο Ισαάκ Ιακώβ Ελιάου είναι πρώτος εξάδελφος με τον Σολομών Ιακώβ Ελιάου [Τσεπάρτση]
3) Ο Μωϋσής Σ. Μάτσας είναι ανεψιός του Χαΐμ Σολομών Κοέν
4) Ο Ισαάκ Ιακώβ Ελιάου είναι πρώτος εξάδελφος του Μισέλ Ιακώβ Ελιάου [Τσεπάρτση]
5) Ο Πινχάς Ελιάου είναι πρώτος εξάδελφος του Καλέβ Χ. Ελιάου.
Ο Ληξίαρχος Καστορίας
[υπογραφή]

Έγγραφο Ε’. Περί ηλεκτρικών γνωμόνων
Προς την Επιτροπήν Ηλεκτρ. Εργοστασίου, Ενταύθα.
Διαταχθείσης της αποδόσεως της κινητής περιουσίας των Ισραηλιτών Καστορίας εις την ενταύθα Ισραηλ. Κοινότητα, έχομεν την τιμήν να σας παρακαλέσωμεν όπως αποδόσετε πάντας τους ηλεκτρ. γνώμονας κατεχομένους παρ’ ιδιωτών Καστοριέων εις την δικαιούχον Ισραηλ. Κοινότητα, αποστέλλοντες ημίν ονομαστ. κατάστασιν.
Καστορία 19/XII/45
Ο Οικον. Έφορος [υπογραφή]

Εικόνα 8. Το έγγραφον του Οικονομικού Εφόρου Καστορίας προς την Επιτροπή Ηλεκτρικού Εργοστασίου το οποίο αναφέρεται στην απόδοση/επιστροφή της κινητής περιουσίας των Εβραίων της Καστοριάς στην Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλεως.

Κατάσταση 4. Ηλεκτρικοί Γνώμονες Ισραηλιτικής περιουσίας 

Εικόνα 9. Ηλεκτρικοί Γνώμονες Ισραηλιτικής περιουσίας: μέρος της πρώτης σελίδος με τα στοιχεία για τους 31 από τους 71 συνολικά «γνώμονες της Ισραηλιτικής περιουσίας» της πόλεως Καστορίας.

Κατάσταση 5. Διασωθείσες/θέντες

Διευκρινήσεις.
1. Επώνυμα Αράρ/Αράρη/Χαράρη/Χαραρί και Σάκο δεν συναντήσαμε, μέχρι τώρα, στα έγγραφα και τους καταλόγους τους σχετικούς με τους Εβραίους της Καστοριάς. Σημειώνουμε ότι κατά την διάρκεια της Κατοχής κατέφυγαν στην Καστοριά Εβραίοι, κυρίως, από το Μοναστήρι αλλά και από άλλες περιοχές της Γιουγκοσλαβίας καθώς και από τις βουλγαροκρατούμενες περιοχές της Βορείου Ελλάδος. Ο Β. Κωστόπουλος αναφέρει ανάμεσα στα επώνυμα των καστοριανών Εβραίων που συγκέντρωσε από διάφορες πηγές και αυτά των Σάκο και Χαραρί. Ο ίδιος καταγράφει 3 νέους Εβραίους που εντάχθηκαν στις γραμμές του ΕΛΑΣ, τον ιατρό Α. Κοέν και τους γνωστούς Αλμπερτίκο Σάκο και Νατάν Γιαχέλ Χονέν.
2. Από την Κατάσταση 4 προκειμένου για τους 8 πωληθέντες γνώμονες προκύπτει ότι αυτούς θα μπορούσαν να τους διαθέσουν είτε οι ίδιοι οι αρχικοί ιδιοκτήτες, είτε οι κληρονόμοι τους. Τα ονοματεπώνυμα των 7 Εβραίων (ο Ζαχ. Μπενβενίστε διαθέτει δύο γνώμονες) είναι τα παρακάτω. Μωΐς Κόπιο, Ιακ. Πιτσιρίλο, Λεβή Μουσών, Σαμ. Ελιάου, Μποχώρ Πιτσιρίλο, Ζαχαρία Μπενβενίστε και Ισ. Καραμούτσιο. Εάν διαβάσαμε σωστά την Κατάσταση 4, θα πρέπει αυτοί οι 7 να επέζησαν της καταστροφής. Καταγράφουμε τα ονοματεπώνυμά τους αλλά δεν τους εντάσσουμε στη κατάσταση των διασωθέντων μέχρι να υπάρξει σχετική επιβεβαίωση και από άλλη πηγή.
3. Η Λίνα Ελιάου, κόρη του προέδρου της Κοινότητος Καλέβ Ελιάου, πρέπει να είναι η στενή φίλη της Μπέρρυς Ναχμία, η οποία μετά το ολοκαύτωμα παντρεύτηκε τον Μωΰς Ρούσσο, μετανάστευσαν και έζησαν στην Αμερική. Η Λίνα Ρούσσο πέθανε το 2017, σε ηλικία 96 ετών. Ένα από τα τρία παιδιά της, ο Larry Rousso, είναι ο παραγωγός και σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ trezoros που αναφέρεται στη ζωή των Εβραίων της Καστοριάς.
4 . Η Στέλλα Σαλέμ στο υποκεφάλαιο του VI κεφαλαίου του βιβλίου της με τίτλο «παιδιά που διέφυγαν τον εκτοπισμό» αναφέρει και την γεννηθείσα στη Θεσσαλονίκη Ανίτα Ελιάου, κόρη του Δαβίδ και της Πόλας. Ο Δαβίδ ήταν από την Καστοριά, η Πόλα από τις Σέρρες, και διέμεναν οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη. Κατά την διάρκεια της κατοχής κρύφτηκαν στην Αθήνα, διεσώθησαν, επέστρεψαν και γράφτηκαν στην απογραφή της Ισραηλιτικής Κοινότητος Θεσσαλονίκης του έτους 1945. Πιθανόν ο Δαβίδ Ελιάου να προσμετράται και αυτός στους 35 διασωθέντες της Καστοριάς.
5. Ο Λ. Συνόπουλος στο βιβλίο του και στο κεφάλαιο με τίτλο «Επιστροφή των πρώτων Εβραίων από τα στρατόπεδα εξοντώσεως» περιγράφει ως εξής τη συνάντησή του με δύο διασωθέντες: «Μπροστά στο γραφείο του Λεωνίδα Μπατρίνου…με πλησίασαν δύο άτομα σε μια αξιοθρήνητη κατάσταση. Πραγματικοί κινούμενοι ανθρώπινοι σκελετοί. Με μιλούσαν, με λέγανε πως λεγόνταν και δεν μπορούσα να τους γνωρίσω. Η φωνή τους τελείως άγνωστη, το παρουσιαστικό τους επίσης. Μού λέγανε, Λυκούργο, είμαι ο γιος του Κούτσιου του Μουσούλα, ο άλλος με έλεγε είμαι ο Μωϋσής Ζαχαρίας. Έμεινα παγωμένος, έκθαμβος, το παρουσιαστικό τους ήταν απίθανο³³.».
Τον Μωϋσή [Μωΐς] Ζαχαρία έχουμε συμπεριλάβει στον κατάλογο των διασωθέντων, μένει να εντοπίσουμε το ονοματεπώνυμο του «γιου του Κούτσιου του Μουσούλα».
Έγγραφον ΣΤ’. Επιστολόχαρτο: Βενιαμίν Ι. Κονφίνο [Κονφίνου], κατάστημα νεωτερισμών, διάφορα είδη ψιλικών, γαρνιμέντων κ.τ.λ η «Αλήθεια», Καστοριά.
Το επιστολόχαρτο, με τη «Δήλωση» του Β. Κονφίνου προς το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης, συμπληρώθηκε την 25^η Απριλίου 1932. Στο τέλος του κειμένου, το οποίον έγραψε άλλος από τον έμπορο, υπογράφει ο Β. Κονφίνου, επομένως σώζεται το δείγμα της υπογραφής του. Στο Παράρτημα Εκλογικού καταλόγου του 1928 καταχωρείται το ονοματεπώνυμο του Κονφίνου Βενιαμίν του Ιωσήφ με στοιχεία: έτος γεννήσεως 1875 – επάγγελμα έμπορος. Στον Εκλογικό Κατάλογο του 1927 περιλαμβάνεται ο Κοφίνου Ιωσήφ του Βενιαμίν με έτος γεννήσεως το 1904 ενώ στο Παράρτημα του 1933 ο Κομφίνος Χαήμ του Βενιαμίν με έτος γεννήσεως το 1901. Και στις δύο τελευταίες περιπτώσεις ως επάγγελμα του αναγραφομένου σημειώνεται αυτό του εμπόρου.
Στον Οδηγό του ΓΑΒ.ΓΑΒ, και στην κατηγορία υφάσματα – νεωτερισμοί, σημειώνεται η επωνυμία «Κονφίνου Βεν. & Υιοί». Υπογραμμίζοντας την ιδιαίτερη δυσκολία της ταυτοποιήσεως εβραϊκών ονοματεπωνύμων – προσώπων, κρίνουμε ωστόσο πως, πιθανόν, οι Ιωσήφ και Χαήμ είναι οι γιοι του Βενιαμίν Κονφίνου και ότι οι 3 συμμετέχουν στο κατάστημα η «Αλήθεια», στην επιχείρηση της οικογενείας στη Καστοριά. Στο επιστολόχαρτο το επίθετο είναι Κονφίνο και στους Εκλογικούς Καταλόγους Κονφίνου, Κοφίνου και Κομφίνος αντιστοίχως για τον καθένα από τους 3 άνδρες της οικογενείας. Τέλος, σύμφωνα με σχετική εγγραφή στον Οδηγό, προκύπτει ότι η οικογένεια Κονφίνου είχε κατάστημα Υφασμάτων – Νεωτερισμών και στο Άργος Ορεστικόν (Χρούπιστα), την κωμόπολη της επαρχίας Καστορίας.

Εικόνα 10. Επιστολόχαρτο: Βενιαμίν Ι. Κονφίνο, κατάστημα…η «Αλήθεια», Καστοριά, 1932.
Σημειώματα
Σημείωμα 1
Κύριε Καραμπίνα,
Σας παρακαλούμεν όπως παραδώσητε εις την Σαρίνα Κοέν τον ηλεκτρικό γνώμονα υπ’αριθ. 3964291/168 ανήκον/τα εις την πατρικήν της περιουσίαν.
Καστορία τη 19-2-46
Ο Πρόεδρος
α .α. υπογραφή [Μ. Μάτσας], σφραγίδα: Ισραηλιτική Κοινότης Καστορίας

Εικόνα 11. Από την Κοινότητα, ο Μ. Μάτσας παρακαλεί τον υπεύθυνο της Ηλεκτρικής Εγκαταστάσεως Αντ. Καραμπίνα να αποδώσει στην Σαρίνα Κοέν τον ανήκοντα στην πατρική της περιουσία ηλεκτρικό γνώμονα.
Σημείωμα 2.
Κύριε Καραμπίνα.
Δώσατε σας παρακαλώ εις τον Μωΐς Μάτσα τον γνώμονα υπ’ αριθ.2360873. Μωΰς Κόπιο.
Καστορία τη 15 -2 – 46.
Ο Προσ. Πρόεδρος
Καμχή Ελή (;), σφραγίδα: Ισραηλιτική Κοινότης Καστορίας
Παρελήφθη σήμερον ο ανωτέρω γνώμων, υπογραφή του Μ. Μάτσα, 15/2/1946

Εικόνα 12. Ο Μωΐς Μάτσας παραλαμβάνει, εκ μέρους της Κοινότητος, τον γνώμονα ιδιοκτησίας Μωΐς Κόπιο.
Σημείωμα 3.
Επιτρέπομεν εις τον Ισάκ Ιακ. Ελιάου να παραλάβη τον ηλεκτρικόν γνώμονα υπ’ αριθ. 5885264 εκ της οικίας του κ. Σαμ. Ελιάου εις ήν είναι εγκατεστημένος. Καστορία 23-10-45
Ο Οικον. Έφορος
Υπογραφή
[στο πίσω μέρος του σημειώματος]:
Δήλωσις
Ο κάτωθι υπογεγραμμένος Ματαθίας Ισ. Ελιάου παρέλαβον τον υπ’ αριθ. 588264 ηλεκτρικόν γνώμονά μου τον οποίον και επώλησα εις τον κ… [όνομα χριστιανού συμπολίτη του].
Εν Καστορία τη 5/11/45
Ο δηλών
Ματαθίας Ελιάου
Σημειώματα 4
α) Ελήφθη παρά του κ. Χρήστου Ν. ο υπ’ αριθμ. 3857095/175 Ηλεκτρικός Γνώμων ιδιοκτησίας Σολομών Μάτσα. Εν Καστορία τη 27/6/44, υπογραφή [Α. Καραμπίνας], σφραγίδα: Επιτροπή Εκμεταλλεύσεως Ηλεκτρ. Εγκατ. Καστορίας
β) Προς την Επιτροπήν Ηλεκτρικών Εγκαταστάσεων Καστορίας
Παρακαλούμεν όπως παραδόσητε τον υπ’ αριθ. 3857095/175 ηλεκτρικόν γνώμονα ιδιοκτησίας Σολομών Μάτσα αφού ανταλλαγή η κεκανονισμένη απόδειξις αποδόσεως και παραλαβής. Καστορία 1-9-45, ο Οικον. Έφορος, υπογραφή, σφραγίδα της υπηρεσίας
[στο ίδιο σημειώνεται]: Παρελήφθη σήμερον παρ’ εμού του κ. Μωΐς Σ. Μάτσα ο ανωτέρω υπ’ αριθ. 3857095/212,6 γνώμων ιδιοκτησίας μου. Εν Καστορία τη 22/9/45, ο παραλαβών, υπογραφή [Μ. Μάτσας]

Εικόνα 13. Τα δύο σημειώματα υπ’ αριθ.4, αναφορικώς με τον γνώμονα ιδιοκτησίας . Σ. Μάτσα
Σημείωμα 5
Επιτροπή Εκμεταλλεύσεως
Σημείωμα Υπηρεσιακόν
Προς τον κ. Οικονομικόν Έφορον. Ενταύθα.
Ο ηλεκτρικός γνώμων υπ’ αριθ. 5895355/348 του κ. Πηγχά Ελιάου ευρίσκεται εις το Ηλεκτρικόν Εργοστάσιον. Παρακαλώ διατάξητε ό,τι δει δια την απόδοσιν τω δικαιούχω. Μετά τιμής, ο Λογιστής , υπογραφή [Α. Καραμπίνας], 24/9/45, σφραγίδα της υπηρεσίας
[στο ίδιο]:
Εγκρίνεται η απόδοσις του ως άνω μετρητού εις τον ιδιοκτήτην και κάτοχον Πηγχά Ελιάου, Καστοριά 26-9-45, ο Πρόεδρος της Επιτροπής, υπογραφή.
[στο πίσω μέρος του ιδίου σημειώματος]:
Παρέλαβον σήμερον το υπ’ αριθ. 5895355 ηλεκτρικόν γνώμονα της οικίας μου.
Εν Καστορία τη 19/10/1945, ο λαβών, υπογραφή [Π. Ελιάου]
Σημείωμα 6
Απόδειξις παραλαβής
Ο κάτωθι υπογεγραμμένος παρέλαβον τον υπ’ αριθ. 3764912/286 ηλεκτρικόν γνώμονα παρά της Ισραηλιτικής Κοινότητος.
Εν Καστορία τη15/2/1946, ο παραλαβών, υπογραφή
Σημείωμα 7
Ο Οικον. Έφορος Καστορίας
Επιτρέπομεν εις τον Ισάκ Ιακ. Ελιάου (Γκρίτζινερ) όπως παραλάβη εκ του καταστήματος κ.Κ… τον υπ’ αριθ. 5579069 ηλεκτρικό γνώμονα ως και τον υπ’ αριθ. 5999083 τοιούτον εκ της οικίας Κυρ. Μ… κατόπιν σημειώματος της ενταύθα Δ/σεως Ηλεκτρικής Επιτροπής. Εν Καστορία, τη 6-11-1945
[στο πίσω μέρος σημειώνεται με μελάνι]:
Παρέλαβον τους υπ’ αριθ. 5579069 [και] 5999083 ηλεκτρικούς γνώμονας.
Εν Καστορία τη 15/12/45, υπογραφή [Ισ. Ι. Ελιάου]
[με μολύβι διευκρινίζεται ότι ο πρώτος από αυτούς τοποθετήθηκε «εις Γκρίτζινερ» και ο δεύτερος «εις Φαρμακείον»].
Σημείωμα 8
Ο Οικον. Έφορος Καστορίας
Επιτρέπομεν εις την Δεσποινίδα Σουλίκα θυγατέρα Μποχώρ Ιωσήφ Κοέν κάτοικον Καστορίας όπως παραλάβη εκ του καταστήματος Μιχαήλ Ζ…, τον υπ’ αριθ. 42516/187 ηλεκτρικόν γνώμονα καθ’ υπόδειξιν της ενταύθα υπηρεσίας ηλεκτρικής εγκαταστάσεως, άτε ανήκοντος εις τον αγνώστου διαμονής Μποχώρ Ιωσήφ Κοέν. Εν Καστορία τη 7-11-1945, υπογραφή, σφραγίδα της υπηρεσίας
Σημείωμα 9
Κύριε Αντίγονε
Σε παρακαλώ εις τον επιφέροντα την σημείωσιν παραδίδεις το ωρολόγιον το δικό μου. Του Καλέφ.
14/2/46 Γειά σου
Πενχάς Ελιάου
Σημείωμα 10
Κύριε Αντίγονε
Το ρολόγι του φωτισμού του Ηρακλή Μοδόπουλου να μη το πάρετε γιατί συνεννοηθήκαμε με τη Κοινότητα μας να μείνη επί του παρόντος.
[Υπογράφει ο] Μ. Ζαχαρίας
Σημείωμα 11
Κύριε Καραμπίνα δίδεται εις τον επιφέροντα Χρισομαλίδην Βασίλειον το ωρολόγιον.
[Υπογράφει ο] Μ. Ζαχαρίας
Στο ίδιο
Παρέλαβον
Το υπ’ αριθ. 5895406 γνώμονα, 8/2/46
[Υπογράφει ο] Βασίλειος Χρισομαλίδης