Σύμφωνα με αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, πέρασε από την Καστοριά ο Αγιος Κοσμάς ο νέος, ο οποίος ήταν σύγχρονος της Ελληνικής Επανάστασης και ο οποίος αψηφώντας τους κινδύνους που διέτρεχε από τους Τούρκους της Καστοριάς, συγκέντρωνε τους Καστοριανούς στο Νεκροταφείο του Αγίου Ανδρέα (Καρύδη) και εκήρυττε το ευαγγέλιο και συγχρόνως προφήτευε κι έλεγε στους Καστοριανούς πώς «θ΄άρθη μιά μέρα που θα ξυπνήσετε ελεύθεροι».
Και νά η νύχτα και η μέρα αυτή ήρθαν. Ήταν η νύχτα της 10ης Νοεμβρίου και ημέρα της 11ης του 1912, που πραγματικά οι Καστοριανοί ξύπνησαν ελεύθεροι!
Οι συνεχείς αποτυχίες των Τούρκων στην Δυτική Μακεδονία και παντού είχαν δημιουργήσει στους Καστοριανούς Τούρκους μιά ατμόσφαιρα σύγχησης και κατάσταση εκνευρισμού και για να μή τους εκνευρίσουν πιό πολύ οι Χριστιανοί, σταμάτησαν τις κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών μπροστά από 15 μέρες.
Πρός τα τα τέλη Οκτωβρίου, είχε μπεί μέσα στη Καστοριά με 70 αιμοβόρους Τουρκαλβανούς και πλιατσκατζήδες ο Μπεκήρ αγάς, ο οποίος νωρίτερα είχε κάψει τη Νεάπολη. Ο Μπεκήρ αγάς από μέρες πίεζε τον Καϊμακάμη να του επιτρέψει να κάψει και να λεηλατήσει και την Καστοριά, ο Καϊμακάμης όμως σε καμιά περίπτωση δεν του επέτρεπε να διαπράξει αυτό το έγκλημα, εις βάρος των φιλειρηνικών Καστοριανών. Παρά τούτο όμως, ο Μπεκήρ αγάς είχε βάλει στο νού του να κάψει την Καστοριά και θα πραγματοποιούσε το σχέδιό του το βράδυ της 10ης Νοεμβρίου, όταν είχε πληροφορηθεί, πώς ο Καϊμακάμης θα εγκατέλειπε την Καστοριά.
Και το ανοσιούργημά του αυτό ματαιώθηκε, χάρις στην άφιξη στην Καστοριά την νύχτα της 10ης Νοεμβρίου των Ελλήνων ιππέων, με επικεφαλής τον ανθυπίλαρχο Νικολαΐδη και την 3η πρωϊνή, του υπιλάρχου Φιλ. Πηχιών, που ήταν απεσταλμένοι του επίλαρχου, Ιωάννη Άρτη.
Εν τω μεταξύ, οι κάτοικοι της Καστοριάς παρέμειναν άγρυπνοι όλη τη νύχτα, όταν δε το πρωΐ της 11ης Νοεμβρίου άκουσαν τις κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών να ηχούν χαρμόσυνα, ξεχύθηκαν στους δρόμους με ζητωκραυγές, για να υποδεχθούν τους απελευθερωτές και έτρεξαν στον Μητροπολιτικό Ναό, όπου συνάντησαν τον υπίλαρχο Πηχιών, ο οποίος τους πληροφόρησε, πώς στις 10 ή ώρα, θα μπεί στην Καστοριά, μιά ίλη ιππικού.
Στο άκουσμα της άφιξης του Ελληνικού ιππικού και παρά την καταρρακτώδη βροχή, όλοι οι κάτοικοι τρέχουν να υποδεχθούν τους απελευθερωτές στα «Λειβάδια». Οταν δε μετά μία περίπου ώρα έφθασαν στα «Λειβάδια» οι Ελληνες ιππείς, εκεί συνέβησαν σκηνές απερίγραπτου ενθουσιασμού. Αλληλοασπαζόμενοι, όλοι έκλαιγαν από χαρά και συγκίνηση. Από τα «λειβάδια», όλοι ξεκίνησαν για την πόλη, όπου στην είσοδο της Κάτω Αγοράς τους περίμεναν, ο Σ. Μητροπολίτης, ο Αρχιμανδρίτης Πανάρετος, εκπρόσωποι της Εβραϊκής Κοινότητας, των Σωματείων και πολλοί Τούρκοι. Εκεί έγιναν οι προσφωνήσεις από τους διαφόρους και σχηματίστηκε νέα πομπή πρός την κατεύθυνση της Μητροπόλεως. Στη διαδρομή, άπειρα πλήθη από τα μπαλκόνια και τα παράθυρα αποθέωσαν τους ελευθερωτές, ενώ η πόλη έπλεε στο κυανόλευκο.
Οταν η πομπή έφθασε στον Μητροπολιτικό ναό, εψάλει πανηγυρική δοξολογία, μετά το πέρας της οποίας, μίλησε ο Δεσπότης, ο οποίος είπε τα πάρακάτω: «Γενναίοι Στρατηλάται, είναι γνωστόν, ότι υπάρχουν στιγμαί, κατά τας οποίας ο άνθρωπος από χαράν και συγκίνησιν κατεχόμενος, δεν δύναται να εκφράση πάν ό,τι σκέπτεται και θέλει. Το καταπλημμυρούν την καρδιά αυτού αίσθημα απορροφά τας σκέψεις και τα ιδέας του και απορεί λέξεων πρός έκφρασιν των αισθημάτων του. Ει τοιαύτην ακριβώς στιγμήν ευρισκόμεθα ημείς τώρα.
Η δια της ανδρείας ημών και του ενδόξου στρατού απελευθέρωσις, από του πεντακοσιετούς ζυγού μας συνεκίνησεν επί τοσούτον, ώστε να μή δυνάμεθα ν’ αποδείξωμε δια λόγων την ευγνωμοσύνην και την χαράν, ήν αισθανόμεθα.
Αλλ’ αν τα χείλη απορρούντα λέξεων σιωπώσιν, η καρδία όμως και οι πλήρεις δακρύων συγκινήσεως οφθαλμοί μας, διακόρως κραυγάζουσι και δηλούσι τα καταπλημμυρούντα ημάς αισθήματα χαράς και ευγνωμοσύνης». Και τελείωσε με πολλά άλλα που εκάλυψαν ουρανομήκεις ζητωκραυγές.
Στη συνέχεια, όλοι μετέβησαν στον Μητροπολιτικό μέγαρο, όπου μίλησε ο Δ/ντής του Εβραϊκού Σχολείου Γκέρσον και στην συνέχεια ο υιός του Τούρκου εμπόρου Ιμπραήμ Εφέντη Σουλεϊμάν, ο οποίος στη Γαλλική γλώσσα είπε τα εξής περίπου: «Εκλαμπρότατοι, μπροστά από δύο χρόνια, στη γιορτή του Συντάγματος, μίλησα στους ομοεθνείς μου και είπα πρός αυτούς, ότι ο δρόμος που ακολουθεί η Κυβέρνησή μας, θα μας οδηγήσει σε γκρεμό. Ενα έθνος, στο οποίο δεν επικρατεί ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη, είναι αδύνατον να προοδεύσει. Όχι μόνο δεν με άκουσαν τότε οι ομοεθνείς μου αλλά και με απεκάλεσαν Γκιαούρ. Αλλά όσαν είπα, επαλήθευσαν. Ευχαριστώ τον Θεό, διότι την Οθωμανική Κυβέρνηση, την αντικατέστησε η Ελληνική, που την χαρακτηρίζει η φιλανθρωπία, η φιλονομία και η δικαιοσύνη. Πιστεύω δε πως όλοι υπό τον Βασιλέα Γεώργιον τον Α΄θα ζήσουμε αρμονικά». Ως διερμηνέας των όσων ο Σουλεϊμάν είπε, χρησιμοποιήθηκε, ο Κ. Φίλιος.
Στην συνέχεια τον λόγο έλαβε ο απελευθερωτής επίλαρχος Ιωάννης Αρτης, ο οποίος απαντώντας στον Σουλεϊμάν, είπε τα εξής: «Ευχαριστώ τον λαλήσαντα εκπρόσωπον της Τουρκικής Κοινότητος δια τα αγνά πρός την Ελληνικήν Κυβέρνησιν αισθήματα και διεβεβαιώ αυτόν, ότι όσοι εκ των κατοίκων, των καταλαμβανομένων μερών σεβασθώσι τους Ελληνικούς νόμους, θα χαίρωσι τα αυτά δικαιώματα με τους Χριστιανούς, είτε Οθωμανοί τυγχάνουν, είτε Εβραίοι».
Αυτά διαδραματίστηκαν κατά την ημέρα της απελευθέρωσης της Καστοριάς. Την ίδια μέρα είχε αποσταλεί επιτροπή πρός κατάληψη και του Αργους Ορεστικού (Χρούπιστα), όπου έγινε με ακράτητο ενθουσιασμό δεκτή. Την ίδια επίσης μέρα, συγκροτήθηκε πολυμελής επιτροπή για την εξεύρεση καταλυμμάτων, για τους ιππείς και τα υποζύγια.
Η Επιτροπή αυτή μετέβη στο κονάκι του Κιαζήμ Μπέη και στο χαρέμι του, την πόρτα του οποίου βρήκαν κλειστή και έσπασαν. Στο χαρέμι μέσα βρήκαν δύο δωμάτια επιπλωμένα και ένα τρίτο, στο οποίο μέσα ήταν ανάκατα μεσοφούστανα, ανδρικά ενδύματα, εσώρουχα γυναικεία και πολλά άλλα. Στο κονάκι του Κιαζήμ Μπέη τακτοποιήθηκαν όλοι οι άνδρες και τα υποζύγια.
Η Επιτροπή επισκέφθηκε επίσης τα κονάκια και τα σπίτια του Μουμτάζ Μπέη του Δαούτ Μπέη, τον Μεντρεσέ και του Ζουφεκιάρ Μπέη (πατέρα του φιλλέληνα και στο γηροκομείο φιλοξενούμενου σήμερα, Χασάν Μπέη), καθώς και πολλά άλλα χάνια.
Με την Επιτροπή ήταν και ο Φιλόλαος Πηχιών, ο οποίος τοιχοκόλλησε στους δρόμους, την κατωτέρω, γνωστή προκήρυξη, την οποία με απερίγραπτο ενθουσιασμό, διάβαζαν οι συμπολίτες μας.
Βασίλειο της Ελλάδος
Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων, Γεωργίου του Α΄.
Καταλαμβάνω την πόλιν της Καστορίας και διακηρύττω καθ’ υψηλήν εντολήν της Βασιλικής Αυτού Υψηλότητος του Διαδόχου, Γενικού Αρχηγού των εν Μακεδονία στρατευμάτων, ότι οι νόμοι του Ελληνικού Κράτους θέλουσιν ισχύει από σήμερον και δια την επαρχίαν Καστορίας, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Από σήμερον δε και μέχρι νεωτέρας θέλει ισχύει ο στρατιωτικός νόμος καθ’ όλην την άνω Επαρχίαν.
Εγένετο εν Καστορία τη 11 Νοεμβρίου 1912
Ο Διοικητής του Ιππικού
ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΡΤΗΣ
