Το μαύρο κουτί της εξουσίας

Σε προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στην αναγκαιότητα σήμερα της συμμετοχής του πολίτη στα κοινά, την αποδόμηση του μύθου ότι κάποιοι “ειδικοί” ή “άριστοι” είναι ικανότεροι στο να παίρνουν σωστές αποφάσεις από τον μέσο σκεπτόμενο και ενεργό πολίτη και προσπαθήσαμε να τοπικοποιήσουμε την επιχειρηματολογία αυτή όπως εκφράζεται από τους ΕΝ.ΔΗΜΟ.

Σε αυτό το άρθρο θα ακολουθήσουμε μια άλλη οδό που θα δούμε ότι έχει την ίδια κατάληξη.
Μέσα από μια “μηχανιστική” προσέγγιση ενός συστήματος εξουσίας (η οποία θα λέγαμε συνδυάζει βασικές αρχές της φυσικής και θυμίζει κάπως καπιταλιστικούς τρόπους βιομηχανικής παραγωγής) θα καταλήξουμε πάλι στα οφέλη ενός πολιτεύματος που βασίζεται στην άμεση δημοκρατία.

Ο Δημοσθένης Κυριαζής στο βιβλίο του “Η αναγέννηση της Δημοκρατίας” περιγράφει ένα σύστημα εξουσίας σαν ένα μηχανισμό ο οποίος έχει είσοδο και έξοδο. Εισροές και εκροές.
Θα λέγαμε σαν έναν υπολογιστή που του εισάγονται δεδομένα και με έναν όχι απόλυτα κατανοητό τρόπο από τους περισσότερους χρήστες, παράγει αποτελέσματα.

Το σκεπτικό του έχει ως εξής:

1. Για να έχει νόημα ένα σύστημα εξουσίας, πρέπει να υπάρχει οργανωμένο σύνολο ανθρώπινων υποκειμένων. Όλοι μαζί αποτελούν έναν οργανισμό.
Επεκτείνοντας εμείς αυτή τη σκέψη, θα λέγαμε ότι η οργάνωση δεν έγκειται απλά στα ανθρώπινα υποκείμενα που λειτουργούν ως “μέλη” ενός οργανισμού με την βιολογική έννοια, αλλά ως ένα σύνολο υποκειμένων στο οποίο καθοριστικό ρόλο παίζουν οι μεταξύ τους σχέσεις. Σχέσεις συγγένειας, σχέσεις φιλίας και εμπιστοσύνης, σχέσεις επαγγελματικές, σχέσεις ερωτικές. Όλες τέλος πάντων τις σχέσεις που σαν ένα “αόρατο σχοινί” συνδέει τα υποκείμενα και μεταφέρει πληροφορίες λογικές και συναισθηματικές μεταξύ τους. Το “αόρατο σχοινί” δεν εκτείνεται μάλιστα μόνο στον χώρο, ανάμεσα σε ανθρώπους που ζούνε και επικοινωνούνε σε άλλα μέρη του κόσμου, αλλά εκτείνεται και στον παρελθόντα χρόνο, παραλαμβάνοντας πληροφορίες από κοινωνίες οι οποίες υπήρξαν πριν τις υπάρχουσες.
Είναι η συσσωρευμένη γνώση των κοινωνιών που πέρασε είτε προφορικά, είτε εθιμικά ως παράδοση, είτε κυρίως με γραπτά και μνημεία.
Είναι αυτό που αποκαλούμε με μια λέξη σήμερα γενικά και αόριστα ως “Κοινωνία”.

2. Σε ένα τεχνητό ή φυσικό σύστημα πρέπει να κατανοήσουμε τους στόχους του συστήματος και την δυνατότητα επίτευξής τους. Να κατανοήσουμε δηλαδή το “τί” κάνει ένα σύστημα και το “πώς” το κάνει.
Ο συγγραφέας παρομοιάζει το σύστημα με ένα “μαύρο κουτί”, με μια διαδικασία αδιαφανή δηλαδή στη λειτουργία του. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι τα “γρανάζια” ενός κοινωνικού συστήματος δεν είναι αδιαφανή. Απλώς δεν είναι κατανοητά σε όλους. Πολλές φορές, αυτοί που κατανοούν ένα μέρος της λειτουργίας του, εκμεταλλεύονται το σύστημα προς όφελός τους, βασιζόμενοι στην γενική άγνοια του υπόλοιπου μέρους που εν τέλει κι αυτό αποτελεί μέρος του συστήματος. Γενικά η ιδέα του συγγραφέα, ενώ είναι υπεραπλουστευτική (κάτι που παραδέχεται κι ο ίδιος) και σε μεγάλο βαθμό προβληματική, πάντως είναι πρωτότυπη και μπορεί να αποτελέσει μια βάση ισχυρού προβληματισμού.

3. Σαν εισροή στο σύστημα θέτει την απόλυτη ελευθερία. Ενοώντας μάλλον το να δρα κανείς ελεύθερα ως ατομικότητα, χωρίς κανέναν περιορισμό ως προς κάποιον άλλο. Αυτό προφανώς απαιτεί το να μην υπάρχει καθόλου κοινωνία, παρά μόνο ατομικότητες.
Από την ώρα που μια ατομικότητα εντάσσεται σε ένα συλλογικό περιβάλλον, δημιουργούνται σχέσεις συλλογικές και κανόνες που περιορίζουν την εμβέλεια της δράσης του. Οι κανόνες αυτοί ουσιαστικά είναι όροι συνύπαρξης και όρια στην ελευθερία. Είναι κανόνες συμπεριφοράς, είναι οι δέκα εντολές, είναι ένα νομικό σύστημα. Είναι δηλαδή το σύστημα διαχείρισης της ελευθερίας.

4. Σαν εκροή στο σύστημα θέτει κάτι που ορίζει ως “ενεργό ελευθερία” σε σχέση συμπλήρωσης με κάποια αγαθά. Εννοώντας κοινωνικής φύσης αγαθά και όχι υλικά αγαθά.
Ως ενεργό ελευθερία ορίζει την περιορισμένη από το σύστημα ελευθερία στο πλαίσιο των υπαρκτών κανόνων συμβίωσης και ως αγαθά “ την ασφάλεια της ζωής και της ακεραιότητας των ανθρώπων και την ασφάλεια στο να διατηρούν και να ελέγχουν τα υπάρχοντά τους”.
Εμείς θα λέγαμε ότι ίσως είναι καλύτερο να ορίσουμε ως τέτοιο αγαθό, γενικά, την βιώσιμη συνύπαρξη της κοινωνίας.

5. Τις εισροές και τις εκροές τις θέτει σε μια σχέση ισότητας, κατ’ αναλογία με τις φυσικές αρχές της διατήρησης της ενέργειας . Δηλαδή μας λέει ότι η απόλυτη ελευθερία μετασχηματίζεται σε περιορισμένη ελευθερία και βιώσιμη κοινωνική συνύπαρξη. Κι όλο αυτό χάρη στο σύστημα κανόνων/νόμων που αποτελεί το “σύστημα”.
Στο σύστημα αποδίδει τέσσερις αυταπόδεικτες αρχές λειτουργίας. Τέσσερα βασικά αξιώματα:
α.) Το αξίωμα της αναγκαιότητας: Η εξουσία είναι αναγκαία για την κοινωνική συνύπαρξη
β.) Το αξίωμα του μετασχηματισμού: Η εξουσία δεν είναι αυθύπαρκτη. Είναι ένα σύστημα μετασχηματισμού απόλυτης ελευθερίας σε περιορισμένη/ενεργό ελευθερία και κοινωνική βιωσιμότητα.
γ.) Το αξίωμα της αναλογικότητας: Η περιορισμένη ελευθερία και η κοινωνική βιωσιμότητα είναι μεγέθη ανάλογα. Δηλαδή όσο αυξάνει το αγαθό της κοινωνικής βιωσιμότητας/συνύπαρξης, τόσο αυξάνεται και ο περιορισμός της ελευθερίας, Περιορίζεται δηλαδή η “ενεργός ελευθερία”
δ.) Το αξίωμα της καλής λειτουργίας: Η καλή λειτουργία του συστήματος εξουσίας επιτυγχάνεται με την διασφάλιση ισότιμης ενεργού ελευθερίας σε όλα τα μέλη της κοινωνίας.

Εξετάζει στη συνέχεια ποια από τα πολιτεύματα εξασφαλίζει την καλύτερη αναλογία ώστε η “ενεργός ελευθερία” να βρίσκεται στη μέγιστη “αρμονία”, ας μας επιτραπεί, με τα παραγόμενα κοινωνικά αγαθά του συστήματος εξουσίας, φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι μόνο μια μορφή ενός αμεσοδημοκρατικού/συμμετοχικού μοντέλου πολιτεύματος, μπορεί να την εξασφαλίσει.

Αυτό το τεκμηριώνει με τα εξής επιχειρήματα:

1.) Η εξουσία των πολιτών σε μια αστική δημοκρατία αντιπροσωπευτικού τύπου περιορίζεται ουσιαστικά στο δικαίωμα να εκλέγει αντιπροσώπους, που ναι μεν είναι μια σημαντική κατάκτηση σε σχέση με μια μοναρχία πχ, όπου δεν έχει αξία η έννοια του πολίτη, αλλά αποτελεί μια μικρή εξουσία αν συγκριθεί με την άμεση δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας.

2.) Υπάρχει μειωμένη εμπιστοσύνη στα πρόσωπα που αντιπροσωπεύουν τους πολίτες, αλλά αποτελούν τις μόνες επιλογές τους. Ως αποτέλεσμα υπάρχει ανακολουθία της πρόθεσης άσκησης της πολιτικής εξουσίας και της πραγματικής εφαρμογής αυτής της πολιτικής. Μόνο που πλέον οι πολίτες δεν μπορούν να “ανακαλέσουν” την ψήφο τους.

Εμείς θα προσθέταμε ότι δεν μπορεί ο κάθε πολίτης να έχει πρόσβαση στην άσκηση εξουσίας, επειδή τα έξοδα μιας προεκλογικής εκστρατείας είναι αρκετά για τον “μέσο εργαζόμενο” πολίτη, οπότε μόνο κάποιοι που διαθέτουν ένα οικονομικό κι ένα κοινωνικό κεφάλαιο έχουν την δυνατότητα αυτή. Συνήθως σε εθνικό επίπεδο υπάρχουν κομματικοί μηχανισμοί οι οποίοι αναπαράγουν πρόσωπα. Παράγοντες εντός των κομμάτων που ανακυκλώνονται μεταπηδώντας πολλές φορές από κόμμα σε κόμμα με μόνο στόχο την διατήρηση αυτής της εξουσίας.
Αυτό συνοδεύεται από μια γενικότερη τάση μη συμμετοχής στη πολιτική ζωή από τους περισσότερους ανθρώπους, από πελατειακές σχέσεις συμφέροντος, από παρέμβαση των κομμάτων εντός της “υποεξουσίας” στην τοπική αυτοδιοίκηση, εντός των εργατικών συνδικάτων, εντός των συνεταιρισμών, των επιμελητηρίων και γενικά εντός κάθε συλλογικότητας που προσπαθούν να την επηρεάσουν και να την έχουν υπό έλεγχο.
Αυτό γεννά συνολικότερα μια κατάσταση όπου διάφορες ομάδες συμφερόντων προσπαθούν κι αυτές να επηρεάσουν παράγοντες κομμάτων και να πιέσουν για τα συμφέροντά τους (lobing)
Παράλληλα με αυτό διαπλέκονται ιδιωτικά και εμπορικά συμφέροντα με συγκεκριμένα πρόσωπα τα οποία υποτίθεται εκπροσωπούν πολίτες, αλλά είναι εύκολο να διαφθαρούν και να γίνουν τελικά αντιπρόσωποι του κόσμου του εμπορίου στην εξουσία.

Αν θέλουμε να καταλήξουμε κάπου μετά από όλο αυτό το σκεπτικό θα καταλήγαμε στα εξής συμπεράσματα:

Η εξουσία μοιάζει σαν ένας αδιαφανής μηχανισμός. Η αδιαφάνειά του έγκειται στην πολυπλοκότητα του συστήματος εφαρμογής της εξουσίας που κατέχουν μόνο αυτοί που έχουν εμπλακεί στον χειρισμό λειτουργίας του μηχανισμού.
Ο μηχανισμός αυτός της εξουσίας έχει ως στόχο να δημιουργεί όρους κοινωνικής συνύπαρξης (το “Τί” κάνει) και λειτουργεί με την ανάθεση της λειτουργίας του από κάποιο εξειδικευμένο μέλος της κοινωνίας που υποτίθεται γνωρίζει τον χειρισμό του και υπόσχεται να το χειριστεί ακόμα καλύτερα (απαντώντας στο “Πώς” το κάνει την σημερινή εποχή).
Ο μηχανισμός αυτός λοιπόν της εξουσίας δεν είναι κατανοητός και δεν μπορεί να ελεγχθεί από όλους αυτούς που θα ήθελαν ή θα μπορούσαν να είναι χειριστές του. Δεν πληρεί δηλαδή το τέταρτο αξίωμα της καλής λειτουργίας που βασίζεται στην ισότιμη ενεργό ελευθερία των μελών.
Κατά συνέπεια σε μεγάλο βαθμό το σύστημα εξουσίας είναι ανελεύθερο για το μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας.
Τα κοινωνικά “υποσυστήματα” από το οποίο αποτελείται αυτό το σύστημα εξουσίας όμως θα μπορούσαν να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην καλύτερη και ισότιμη λειτουργία του. Αν τα υποσυστήματά του λειτουργούν καλύτερα, τότε και όλο το σύστημα θα “πετούσε”…
Αν σε κάθε συνδικάτο, σε κάθε συνεταιρισμό, σε κάθε εμπορική επιχείρηση, σε κάθε δήμο και κοινότητα, σε κάθε κανόνα γενικότερα που καθορίζει την κοινωνική συνοχή και τους όρους συνύπαρξης η συμμετοχή στην λήψη των αποφάσεων γινόταν με αμεσότερο τρόπο από ένα μεγαλύτερο εύρος της κοινωνίας, τότε και η ποιότητα της δημοκρατίας θα ήταν καλύτερη, οι πολίτες θα ήταν περισσότερο ενημερωμένοι, περισσότερο υπεύθυνοι, θα καθόριζαν περισσότερο τους όρους συνύπαρξης, τελικά θα ήταν περισσότερο ελεύθεροι.

[* Το άρθρο βασίζεται, αλλά και αποτελεί κριτική στο έργο του Δημοσθένη Δ. Κυριαζή με τίτλο ” Η αναγέννηση της Δημοκρατίας-Το όραμα της Άμεσης Δημοκρατίας στην εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας- Εκδόσεις Πατάκη 2002]