Πριν από τα μέσα της 6ης χιλιετίας, στην αγροτική περιοχή της σημερινής κοινότητας της Αυγής Καστοριάς, περίπου 11 χλμ. ΝΔ της Λίμνης Ορεστίδας, ιδρύθηκε μια νέα εγκατάσταση γεωργοκτηνοτρόφων.
Στην Αυγή, με χρηματοδότηση κυρίως από συγχρηματοδοτούμενα ευρωπαϊκά προγράμματα, πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές από την Αρχαιολογική Υπηρεσία σε επιφάνεια 2.000 τ.μ., κατά τα έτη 2002-2008, με επικεφαλής πολυμελών ομάδων επιστημονικού και άλλου προσωπικού την προϊστοριολόγο κ. Γεωργία Στρατούλη, dρα του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης (www.neolithicavgi.gr). Αποκαλύφθηκαν τμήματα ενός αγροτικού οικισμού με έκταση περί τα 50-55 στρέμματα και τουλάχιστον χιλιετή ζωή (~ 5650-4500/4300 π.Χ. βάσει ραδιοχρονολογήσεων).
Στο νεολιθικό τοπίο της Αυγής, με λοφώδες ανάγλυφο, πλούσιο υδρογραφικό δίκτυο και υπόβαθρο τα αργιλικά ιζήματα της Μεσοελληνικής Αύλακας, κυριαρχούσαν τα δάση πεύκης και βελανιδιάς, με πολλά άλλα φυλλοβόλα είδη, ενώ στις όχθες ρεμάτων η υγρόφιλη βλάστηση, όπως ιτιές/λεύκες και φτελιές.
Στο βόρειο τμήμα της θέσης, που οριζόταν από χείμαρρο, υπήρχαν σημεία ανάβλυσης πηγών, όπως συμβαίνει και σήμερα.
Η παλαιότερη φάση του οικισμού, η ΑΥΓΗ Ι (~5650-5100), χαρακτηρίζεται από εκτενή και συμπαγή κατάλοιπα ισχυρά καμένων οικημάτων, που έχουν καταρρεύσει στη θέση τους. Πρόκειται για καμένες πηλόμαζες με αρνητικά αποτυπώματα ξύλινων δοκαριών, πασσάλων και κλαδιών, που αντιπροσωπεύουν τοιχοποιίες, οροφές και άλλες κατασκευές (π.χ. πατάρια). Ανήκουν σε τουλάχιστον τέσσερα επάλληλα επεισόδια οικιστικής δραστηριότητας, με διάρκεια περί τα 400 χρόνια.
Κάτω από τους όγκους των οικοδομικών κατάλοιπων αποκαλύφθηκαν λεπτές μαύρες στρώσεις, που ανήκουν σε ανέπαφα και καμένα δάπεδα, που σώζουν στάχτες, υπολείμματα καμένων οστών ή και καμένους σπόρους από σιτηρά και όσπρια που μπορεί να έπεσαν από ψηλότερα σημεία (π.χ. πατάρι ή δεύτερο όροφο).
Τα κτήρια της φάσης ΑΥΓΗ Ι ήταν ορθογώνιας κάτοψης και ευρύχωρα, με εμβαδόν περί τα 50-70 τ.μ., ανεξάρτητα στον χώρο και σε αραιή διάταξη. Μεταξύ των κτηρίων υπήρχαν μεγάλοι ανοιχτοί χώροι (‘αυλές’) με μικρούς υπέργειους φούρνους, υπόσκαφα φουρνάκια με οπαίο και εστίες, καθώς και εργαλειακός εξοπλισμός, μεταξύ άλλων πολλά τριβεία και τριπτήρες για την επεξεργασία τροφών και το μαγείρεμα.
Στη φάση ΑΥΓΗ ΙΙ (~5100-5000/4900) ο οικιστικός χώρος αναδιοργανώθηκε, πιθανόν και να μετατοπίστηκε. Μέχρι στιγμής δεν έχουν εντοπιστεί κτήρια. Εντούτοις, οι επιχώσεις της ΑΥΓΗΣ ΙΙ περιλαμβάνουν αποσπασματικά σωζόμενους ανοιχτούς χώρους δραστηριότητας, στους οποίους αποκαλύφθηκαν αρκετές θερμικές κατασκευές, βιοαρχαιολογικό υλικό, καθώς και συγκεντρώσεις ευρημάτων για την άσκηση ποικίλων καθημερινών δραστηριοτήτων.
Η φάση ΑΥΓΗ ΙΙΙ (~4900-4500/4300;) αντανακλά τον ολικό επανασχεδιασμό του ενδοκοινοτικού χώρου, με σημαντικές αλλαγές τόσο στην αρχιτεκτονική και τις τεχνικές δόμησης, όσο και στην οργάνωση του οικιστικού χώρου, αλλά και τον χαρακτήρα των αποθετικών πρακτικών.
Ο οικισμός παρουσιάζει συγκροτημένη αναδιάταξη χώρων με μεγάλα κτήρια σε νέο και κοινό ΒΔ-ΝΑ προσανατολισμό, με εν μέρει τουλάχιστον παράλληλη διάταξή τους σε διαδοχικά επίπεδα. Νέο στοιχείο αποτελεί και η οριοθέτηση του οικισμού με περιμετρική τάφρο, που ενισχυόταν τουλάχιστον στα δυτικά με ακόμη ένα όρυγμα, που μπορεί να εξελίχθηκε και σε μια μορφή προστατευτικού αναχώματος.
Τα κτήρια της ΑΥΓΗΣ ΙΙΙ, από τα οποία έχουν αναγνωριστεί και ανασκαφεί, μερικώς ή καθ’ ολοκληρίαν, δέκα (10), ήταν ορθογώνια (π.χ. Κτήριο 2β και Κτήριο 6) -με εξαίρεση ένα αψιδοειδές (Κτήριο 4)- και ελεύθερα στον χώρο με εμβαδόν 75-90 τμ. Οι τοίχοι τους θεμελιώνονταν σε αύλακες-πέλματα θεμελίωσης. Πιθανή είναι και η ανύψωση του δαπέδου κτηρίων για προφύλαξη από την υγρασία, όπως υποδεικνύει η χρήση πρόσθετων πασσάλων που στερεώνονταν μέσα σε δομικούς λάκκους στην περίπτωση του Κτηρίου 2β. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της ολικής ανακατασκευής, μία ή και δύο φορές, στην ίδια ακριβώς θέση και με ελάχιστες αποκλίσεις στο μέγεθος και στον προσανατολισμό του, του Κτηρίου 2β, που η λειτουργία του ενδεχομένως να ήταν κοινοτικού χαρακτήρα.
Η οικιστική φάση ΑΥΓΗ ΙΙΙ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως «η φάση των λάκκων». Κοινό σημείο της βιογραφίας αυτών των λάκκων υπήρξε το γέμισμα των περισσοτέρων με ανθρωπογενές υλικό. Τα περιεχόμενά τους αποτελούνται κυρίως από αντικείμενα του υλικού πολιτισμού, άλλοτε ακέραια και άλλοτε σε αποσπασματική μορφή, όπως αγγεία, λίθινα εργαλεία, κοσμήματα και σε πολύ μικρότερα ποσοστά σφραγίδες και ειδώλια, και ακόμη οικοδομικό υλικό, αλλά και κάρβουνα και στάχτες ή διατροφικά κατάλοιπα. Τα περιεχόμενα πολλών λάκκων υποδεικνύουν σε αρκετές περιπτώσεις δομημένη εναπόθεση υλικών.
Στη φάση ΑΥΓΗ ΙΙΙ εντάσσονται και δέκα-έντεκα μικρά ταφικά αγγεία τα οποία αποκαλύφθηκαν σε έκταση περίπου 3 τ.μ. σε ανοιχτή περιοχή, περίπου στο κέντρο της θέσης. Περιείχαν πολύ μικρές ποσότητες καμένων ανθρώπινων οστών, τα οποία συλλέχθηκαν και τοποθετήθηκαν μέσα στο αγγείο μετά την καύση της σωρού. Ο εξαιρετικά υψηλός βαθμός αποσπασματικότητας των οστών, η χρωματική ομοιομορφία τους, η παρουσία χαρακτηριστικών ρωγμώσεων και παραμορφώσεων σε αυτά και επιπλέον η απουσία στάχτης από το περιεχόμενο των ταφικών αγγείων οφείλονται στην επενέργεια υψηλών θερμοκρασιών που είχαν ως αποτέλεσμα την τέλεια καύση των νεκρών. Σε δύο περιπτώσεις βρέθηκαν και καμένοι σπόροι μαζί με τα οστά του νεκρού. Τα ταφικά αγγεία, αφού εναποτέθηκαν στον επιλεγμένο χώρο του οικισμού, καλύφτηκαν με μία ή δυο στρώσεις από θραύσματα μεγαλύτερων αγγείων, τα οποία πιθανώς, αφού χρησιμοποιήθηκαν, θραύστηκαν στο πλαίσιο του τελετουργικού ταφής.
Κυρίαρχη άποψη του Ερευνητικού Προγράμματος του Νεολιθικού Οικισμού Αυγής αποτελεί η διάδρασή του με τη σύγχρονη κοινωνία στο πλαίσιο των αναζητήσεων της Δημόσιας Αρχαιολογίας μέσω ποικίλων βιωματικών και πειραματικών, ερευνητικών και εκπαιδευτικών δράσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, από το 2009 κ.ε. πραγματοποιούνται στην Αυγή, από ερευνητές της θέσης, συνήθως από το τέλος Σεπτεμβρίου μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου, διαδραστικά προγράμματα κυρίως για μαθητές Δημοτικών και Γυμνασίων, υπό τον τίτλο «Στην Αυγή των πρώτων αγροτών», τα οποία έχουν αγκαλιάσει εκπαιδευτικοί και μαθητές. Τα έχουν επισκεφθεί περισσότεροι από 5.000 μαθητές από την Π.Ε. Καστοριάς, ενώ αυξημένο είναι το ενδιαφέρον για συμμετοχή σχολείων και από άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας καθώς και από φοιτητές του ΑΠΘ.
Στη διάδραση με την κοινωνία μαθητών και ενηλίκων στοχεύει και η ανάπλαση της θέσης σε έναν φιλικό για το κοινό αρχαιολογικό χώρο, με δυνατότητες διαδρομών επίσκεψης σε τμήμα του ανασκαμμένου χώρου, βιωματικής παρακολούθησης νέων ανασκαφών, ψηφιακών θεματικών παρουσιάσεων στην κατάλληλη αίθουσα προβολών, αλλά και πειραματικά προγράμματα για ερευνητές και κοινό σε προβλεπόμενη έκταση καλλιέργειας δημητριακών και οσπρίων, αλλά και χώρους κατασκευής λίθινων εργαλείων και πήλινων αγγείων για μαγειρέματα με νεολιθικό εξοπλισμό (π.χ. ψήσιμο πιτών σε λίθινες πλάκες, βράσιμο χυλών σε πήλινες εστίες ή σε οπαία φούρνων)… Οι μελέτες για την εξέλιξη του νεολιθικού οικισμού Αυγής σε επισκέψιμο και διαδραστικό αρχαιολογικό χώρο…, για επισκέπτες διαφορετικών ενδιαφερόντων από τη Μακεδονία, τη Βαλκανική και την Ευρώπη, είναι απόλυτα ώριμες και εγκεκριμένες από το ΥΠΠΟ από το 2010, αναμένοντας την αξιοποίησή τους από την Πολιτεία με την ένταξη του έργου σε μεγάλο χρηματοδοτικό πρόγραμμα. Η Αυγή είναι εδώ… και αναμένει ένταξη στο ΕΣΠΑ, χάριν του δημοσίου συμφέροντος!
Γεωργία Στρατούλη, επικεφαλής των ανασκαφών του Νεολιθικού Οικισμού Αυγής
