Η «Παναγία του Πάθους» (Η Αμόλυντη – Η φοβερά προστασία),εικόνα της Υπαπαντής και της Σταύρωσης του Χριστού
– Η τοιχογραφία της στην Παναγία Κουμπελίδικη, έτους 1496.
Mελέτη του Γιώργου Αλεξίου
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Στην πρόσοψη του Ιερού Ναού της Παναγίας Κουμπελίδικης (9ος αι.) υπάρχουν αρκετές τοιχογραφίες αγίων Προσώπων και Βιβλικών σκηνών,1που είναι δυσδιάκριτες σήμερα και οι οποίες χρονολογούνται, σύμφωνα με την αφιερωματική τους επιγραφή, στο έτος 1496.2
Απ’ τις εν λόγω τοιχογραφίες η πλέον πνευματική, πρωτότυπη κι ενδιαφέρουσα είναι αυτή της Θεοτόκου Παιδιοκρατούσας, που βρίσκεται στ’ αριστερά – ως προς τον θεατή – της εξώθυρας του ναού3 και η οποία, αναφορικά με τον εικονογραφικό της τύπο, είναι γνωστή ως «Η Παναγία του Πόθους», και ως η «Η Αμόλυντος» και «Η φοβερά Προσταστία» (η τελευταία ονομασία της απαντάται στο Άγιο Όρος).4
Παρακάτω, θα γίνει σύντομη περιγραφή της εν λόγω παράστασης, κατόπιν θα παρουσιαστούν η εξέλιξη και οι παραλλαγές του εικονογραφικού της τύπου, ακολούθως θα γίνει θεολογική ανάλυση των στοιχείων της και τέλος θα παρατεθεί η σημασία της παρουσίας της στο ναό της Καστοριάς
Α) ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ5
Η παρουσιαζόμενη απεικόνιση της «Παναγίας του Πάθους» βρίσκεται, όπως προαναφέρθηκε, αριστερά της θύρας εισόδου του ναού, στην κάτω ζώνη των τοιχογραφιών της πρόσοψης του. Σ’ αυτήν η Θεοτόκος παριστάνεται ολόσωμη, κλίνοντας ελαφρά τη φωτο στεφανωμένη κεφαλή της σε ένδειξη υποταγής στο Θεό6, κι έχοντας λυπημένη έκφραση στο πρόσωπό της. Φοράει βαθυκύανο ιμάτιο και ερυθρόχρωμο μαφόριο. Με τα δύο της χέρια σφίγγει γερά στην αριστερή αγκαλιά της (Αριστεροκρατούσα) τον Χριστό ως παιδίο (πίν. 2). Ο Σωτήρας έχει στραμμένη την αγία κεφαλή Του προς τ’ αριστερά και πίσω κι ατενίζει τον αρχάγγελο Γαβριήλ (;) που κρατάει στα χέρια του τα σύμβολα του Θείου Πάθους, δηλαδή τον Σταυρό, τη λόγχη και τον σπόγγο. Στο παιδικό πρόσωπό Του «καθρεπτίζεται» έντονα ο φόβος και η θλίψη για τη μελλούμενη σταύρωσή Του. Με το δεξί Του χέρι βαστάει τυλιγμένο ειλητάριο – σύμβολο του Νόμου Του -, ενώ με το αριστερό γαντζώνεται απ’ το φόρεμα της μητέρας Του.
Ο Άρχων Γαβριήλ απεικονίζεται σε μικρογραφική μορφή, μετέωρος στην επάνω δεξιά γωνία της παράστασης – πάντα ως προς το θεατή – και μπροστά ακριβώς απ’ το πονεμένο πρόσωπο της Παναγίας. Τα χέρια του, με τα οποία κρατάει τον Τίμιο Σταυρό και τ’ άλλα σύμβολα του Πάθους, τα έχει καλυμμένα με το ένδυμα του σε ένδειξη μεγάλου σεβασμού προς Αυτόν (τον Τίμιο Σταυρό).
Β) Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΤΗΣ ΤΥΠΟΥ7
Ο εικονογραφικός τύπος της Παναγίας του Πάθους απαντάται σε τέσσερις επιμέρους παραλλαγές, που περιγραφικά και κατά χρονολογική σειρά έχουν ως εξής:
α’ Παραλλαγή.
Η αρχαιότερη παράσταση της «Αμόλυντης» που αποτελεί και άριστο δείγμα της α’ παραλλαγής του εικονογραφικού της τύπου, βρίσκεται στην Ιερά Μονή Αράκου της Κύπρου και φιλοτεχνήθηκε το έτος 1193.8 Σ’ αυτήν η Παναγία εικονίζεται ολόσωμη, να κρατάει τον Χριστό ως βρέφος με το δεξί της χέρι (Δεξιοκρατούσα) και να Τον παρατηρεί με στοργή και τρυφερότητα. Αριστερά και δεξιά της παριστάνονται ολόσωμοι, αλλά σε μικρότερο μέγεθος, οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, αντίστοιχα, να βαστούν στα χέρια τους τα σύμβολα του Θείου Πάθους (Σταυρό, λόγχη, σπόγγο). Πίσω από τη Θεοτόκο υπάρχει ένας κενός θρόνος. Ο Χριστός βρίσκεται σχεδόν ξαπλωμένος στην αγκαλιά της μητέρας Του και κοιτάζει μπροστά του τον αρχάγγελο Γαβριήλ.
β΄ Παραλλαγή
Αντιπροσωπευτικό έργο της β΄ Παραλλαγής του παρουσιαζόμενου εικονογραφικού τύπου της Παναγίας του Πάθους, αποτελεί η προπεριγραφόμενη παράσταση της Κουμπελίδικης (1496) (Πίν. 2). Η εν λόγω απεικόνιση, καθώς και οι άλλες αυτής της κατηγορίας έπονται χρονολογικά εκείνων της α΄ Παραλλαγής και αποτελούν, ως προς τη σύνθεση τους, μεταβατικό στάδιο, προς αυτήν των νεότερων τους της γ’ επιμέρους κατηγορίας. Το ιδιαίτερο εικαστικό στοιχείο που τις συνδέει με τις εικόνες της α΄ Παραλλαγής είναι η ολόσωμη παράσταση της Παναγίας, ενώ αυτό που τις συσχετίζει με τα νεότερα τους ομοειδή λειτουργικά έργα είναι η καθιστή στάση του μικρού Χριστού στην αγκάλη της Μητέρας Του.9
γ’ Παραλλαγή
Η γ’ Παραλλαγή επικράτησε οριστικά μετά τον 16ο αι., κυρίως στις φορητές εικόνες. Κατά την εν λόγω Παραλλαγή, η Θεοτόκος παριστάνεται σε προτομή (απ’ τη μέση κι επάνω) να βαστάζει με τ’ αριστερό της χέρι το μικρό Χριστό και να κρατάει με το δεξιό της τα παιδικά Του χέρια. Ο Κύριος έχει στραμμένη την κεφαλή Του προς τ’ αριστερά και προσβλέπει το Σταυρό, που του προτείνει ο αρχάγγελος Γαβριήλ. Απέναντι απ’ τον αρχάγγελο του Ευαγγελισμού εικονίζεται ο Άρχων Μιχαήλ με τα λοιπό σύμβολα του Πάθους (τη λόγχη και το σπόγγο).
Κάτω απ’ τον Αρχάγγελο Γαβριήλ είναι γραμμένο συνήθως το εξής επίγραμμα:
«Ο το χαίρε πριν τη πανάγνω μηνύσας
τα σύμβολα νυν του Πάθους προδεικνύει,
Χριστός δε θνητήν σάρκα ενδεδυμένος
πότμον δεδοικώς, δειλιά τούτο βλέπων».
δηλαδή: Ο Γαβριήλ, που κατά τον Ευαγγελισμό είπε το Χαίρε στην Πάναγνη Θεοτόκο,
τώρα δείχνει τα σύμβολα του Πάθους.
Ο Χριστός, που ως άνθρωπος φοράει θνητή σάρκα,
δειλιάζει βλέποντας τα σύμβολα αυτά του Πάθους,
επειδή φοβάται το σταυρικό του θάνατο.10
δ΄ Παραλλαγή
Οι εικόνες αυτής της κατηγορίας φέρουν όλα τα στοιχεία της Παναγίας του Πάθους με μία όμως διαφορά: Ο Χριστός δεν βλέπει τα σύμβολα της σταυρικής Του θυσίας, αλλά στρέφεται προς τη Θεοτόκο, ευλογεί και κρατάει ειλητάριο. Η επιγραφή που τις συνοδεύει και τις ορίζει είναι «Η Κυρία των Αγγέλων», του «Θείου φωτός οικητήριον»11.
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ «Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ»
Οι φωτισμένοι αγιογράφοι, που πρωτοπαρουσίασαν στην Εκκλησία μας την πνευματικότατη εικόνα της Παναγίας του Πάθους (στις διάφορες παραλλαγές του εικονογραφικού της τύπου), είχαν υπόψη τους δύο σημαντικά γεγονότα της ζωής του Χριστού, την Υπαπαντή12 και τη Σταύρωσή Του, τα οποία συνδύασαν και αποτύπωσαν με μεγάλη επιτυχία σε μια και μόνο παράσταση, την προαναφερόμενη.
Η Υπαπαντή (Υποδοχή) του Χριστού στο ναό του Σολομώντα έγινε 40 ημέρες μετά τη Γέννησή Του, απ’ το γέροντα Αρχιερέα Συμεών, ο οποίος προβλέποντας τη Σταύρωσή Του προφήτευσε απευθυνόμενος προς τη Θεοτόκο: «… και την ιδική σου μητρική καρδιά θα τη διαπεράσει η ρομφαία για τη σωτηρία των ανθρώπων» (Λουκ. β΄, 35)13. Η προφητεία αυτή δηλώνεται στην περιγραφόμενη εικόνα από τα σύμβολα του Πάθους που δεικνύουν οι δύο Αρχάγγελοι (στην Κουμπελίδικη ο ένας) στο μικρό Χριστό, καθώς και απ’ το στοργικό και πονεμένο βλέμμα της Μητέρας Του.
Τα εν λόγω εικονιστικά στοιχεία ώθησαν τον ποιητή Βάρναλη να γράψει το παρακάτω άκρως συγκινητικό ποίημα14. (ομιλεί η Θεοτόκος απευθυνόμενη στο παιδάκι της):
ΟΙ ΠΟΝΟΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Που να σε κρύψω, γιόκα μου, να μη σε φτάνουν οι κακοί;
Σε ποιο νησί του Ωκεανού, σε ποιαν κορφή ερημική;
Δε θα σε μάθω να μιλάς και τ’ άδικο φωνάξεις.
Ξέρω πως θά ’χεις την καρδιά τόσο καλή, τόσο γλυκή,
που μες στα βρόχια της οργής ταχιά θε νά σπαράξεις.
……………………………………………………………………………………..
Συ θά ’χεις μάτια γαλανά, θά ’χεις κορμάκι τρυφερό,
θα σε φυλάω από ματιά κακή κι από κακόν καιρό,
από το πρώτο ξάφνισμα της ξυπνημένης νιότης.
Δεν είσαι συ για μάχητες, δεν είσαι συ για το σταυρό.
Εσύ νοικοκερόπουλο, όχι σκλάβος ή προδότης.
………………………………………………………………………………
Τη νύχτα θα σηκώνομαι κι αγάλια θα νυχοπατώ,
να σκύβω την ανάσα σου ν’ ακώ, πουλάκι μου ζεστό,
να σου τοιμάζω στη φωτιά γάλα και χαμομήλι,
κι ύστερ’ απ’ το παράθυρο με καρδιοχτύπι θα κοιτώ
που θα πηγαίνεις στο σκολειό με πλάκα και κοντύλι…
………………………………………………………………………………….
Κι αν κάποτε τα φρένα σου μ’ αλήθεια – φως της αστραπής-
χτυπήσει ο Κύρης τ’ ουρανού, παιδάκι μου να μη την πεις!
Θεριά οι ανθρώποι, δεν μπορούν το φως να το σηκώσουν.
Δεν είν’ αλήθεια πιο χρυσή σαν την αλήθεια της σιωπής.
Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν15.
Τα Θεία Πάθη απτοποιούνται στην ίδια εικόνα και απ’ την όλη εμφάνιση του μικρού Χριστού. Ο Θεολόγος δημιουργός της, έχοντας υπόψη τους λόγους του Κυρίου: «Πάτερ μου, αν είναι δυνατόν, ας περάσει από εμένα αυτό το ποτήριο (της Σταυρικής θυσίας)…», (Ματθ. κστ΄, 39), Τον παρουσιάζει ν’ αντικρίζει με φόβο, καθόσον ήταν και τέλειος άνθρωπος, τα σύμβολα του μελλοντικού Του πάθους και να προσφεύγει για προστασία στην αγκαλιά της «Φοβεράς Προστασίας», δηλαδή της Μητέρας Του.
Δ) Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ.
Η Καστοριά καταλήφθηκε ως γνωστόν απ’ τους Τούρκους το έτος 1385 και παρέμεινε υπόδουλή τους 527 έτη, έως το 1912. Στο μακραίωνο αυτό διάστημα οι κάτοικοί της υπέστησαν μύρια δεινά απ’ τους βάρβαρους κατακτητές. Μόνη τους παρηγοριά κι ελπίδα κατά τις μαύρες ημέρες των παθημάτων τους, ήταν ο Θεός και η πολιούχος τους Παναγία16, στους ναούς της οποίας κυρίως προσφεύγανε. Ένας τέτοιος ναός της, ο αρχαιότερος και πλέον σεβαστός τους, ήταν ο γνωστός μας ως «Παναγία η Κουμπελίδικη». Στην πρόσοψη αυτού του ναού οι σκλάβοι πρόγονοί μας αγιογράφησαν τη Θεοτόκο στον τύπο «Η Παναγία του Πάθους» – «Η Φοβερά Προστασία». Η επιλογή προς αγιογράφηση του συγκεκριμένου τύπου εικόνας, στην υπόψη εμφανή θέση της καστοριανής ακρόπολης, ήταν σίγουρα πολύ εύστοχη, διότι στα εκεί απεικονιζόμενα πονεμένα πρόσωπα της Θεοτόκου και του Υιού της «έβλεπαν» οι πολύπαθοι κάτοικοι της τότε Καστοριάς τους εαυτούς τους, καθώς και διότι απ’ τη «Φοβερά Προστασία» ζητούσαν οι απροστάτευτοι προστασία κι έπαιρναν κουράγιο και δύναμη.
ΠΡΟΤΑΣΗ
Έχοντας υπόψη όλα όσα εκτέθηκαν έως εδώ, για την «Παναγία του Πάθους» και την μεγαλόπνοη καστοριανή απεικόνιση της, προτείνουμε να ιστορηθούν από άριστο αγιογράφο ακριβή αντίγραφα της εν λόγω απεικόνισης και ν’ αναρτηθούν στο Δημαρχείο, στη Νομαρχία και στις εκκλησίες της Ιεράς Μητροπόλεως Καστοριάς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Αναφορά στις τοιχογραφίες αυτές κάνει η Χρυσ. Μαυροπούλου-Τσιούμη, στο βιβλίο της: «Οι τοιχογραφίες του 13ου αι. στην Κουμπελίδικη της Καστοριάς», εκδ. Κ.Β.Ε., Θεσσαλονίκη νίκη 1973, σελ. 42.
2) Βλ. ό.π.
3) Βλ. εδώ. πίν.1.
4) Βλ. Χρ. Γ. Γκότση: «Ο Μυστικός κόσμος των βυζαντινών εικόνων», τόμος β΄, εκδ. Α.Δ., Αθήναι 1973, σελ. 63.
5) Η περιγραφή έγινε από παλαιές φωτογραφίες της υπόψη παράστασης.
6) Η κλίση της κεφαλής της υπενθυμίζει το «γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου» (Λουκ. α΄, 37).
7) Βλ. Πέτρου Κ. Σαμσάρη: «Συμβολή στην απεικόνιση της Παναγίας ανάμεσα στους δύο αρχαγγέλους στη Χριστιανική τέχνη Ανατολής και Δύσης», περ. «Σίρις». τόμος 3ος. Σέρρες 1992, σελ. 49-51.
8) Βλ. Πέτρου Κ. Σαμσάρη, ό.π., σελ. 49, πίν. 15β.
9) Βλ. Πέτρου Κ. Σαμσάρη, ό.π., σελ. 49, 50.
10) Βλ. Χρ. Γ. Γκότση, ό. π., σελ. 64.
11) Βλ. Πέτρου Κ. Σαμσάρη. ό.π., σελ. 64.
12) Με την Υπαπαντή συνδέει τον εν λόγω εικονογραφικό τύπου της Παναγίας ο Γ. Σωτηρίου, ενώ ο A.Grabar τον συσχετίζει με την παράσταση του Χριστού στον τύπο του «Αναπεσόντος». Ο Γράφων υιοθετεί την άποψη του Γ. Σωτηρίου. Βλ. Π. Κ. Σαμσάρη, ό.π., σελ. 50, σημ. 64, 65.
13) Οι Ιεροί υμνωδοί αναφέρονται στο γεγονός ως εξής:
α)«…Του προς αυτόν χρησμού δε Συμεών το πέρας δεξάμενος, ευλογών την Παρθένον Μαρίαν τα του πάθους σύμβολα του εξ αυτής προηγόρευσε…» (Δοξαστικό των Αποστίχων του Εσπερινού της Υπαπαντής).
β) «….(τον Χριστόν ) ορώσα η μήτηρ του εν σταυρώ κρεμάμενον
θρηνωδούσα εβόα και μητρικώς ηλάλαζεν:
«Οίμοι, τέκνον εμόν, και σπλάγχνον μου γλυκύτατον,
του Συμεών γαρ η ρήσις πεπλήρωται σήμερον, λέγοντος εν τω ναώ:
«Και σου μεν την καρδίαν ρομφαία διελεύσεται,
αλλ’ η χαρά της αναστάσεώς σου τον θρήνον μου μετέβαλεν,
προσκυνώ τα πάθη και την αγίαν ανάστασιν» (Στιχηρό της Μεγάλης Παρασκευής).
14) Βλ. Ποιητική ανθολογία Πάπυρου, εκδ. «Βίπερ», σελ. 70.
15) Τα λόγια αυτά δεν τα είπε βέβαια η Παναγία, αλλά τα υπέθεσε ο ποιητής.
16) Για την Παναγία ως Πολιούχο της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Καστοριάς βλ. Παντελή Τσαμίση: «Η Καστοριά και τα μνημεία της», Αθήναι 1949, σελ. 142-143, 172.
