Εξερευνώντας τον άνω ρου του ποταμού Σαραντάπορου, στα όρια των Νομών Καστοριάς και Ιωαννίνων, ανακαλύπτουμε στα δασωμένα υψίπεδα του Γράμμου αλλά και του αντικρινού Σμόλικα, ένα πλήθος ορεινών χωριών και μια φύση αξεπέραστης ομορφιάς.
Τα κανόνια έχουν εδώ και πολλά χρόνια σωπάσει. Ο Γράμμος, το βουνό που πάνω του γράφτηκε μία από τις τραγικότερες σελίδες της ιστορίας μας και ο επίλογος ενός από τους πιο αιματηρούς εμφύλιους πολέμους στην ευρωπαϊκή ήπειρο, έχει πια γαληνέψει και σκύβει στοργικά πάνω από τα ερημωμένα χωριουδάκια με τους λιγοστούς πλέον κατοίκους.
Ομως, μη σας ξεγελάσει η φαινομενική σιωπή του μεγαλόπρεπου αυτού ορεινού τόπου. Εδώ είναι Βαλκάνια και η πιο μικρή πέτρα έχει να διηγηθεί τη δική της ιστορία.
Εναν αιώνα πριν ήκμαζε στην περιοχή μια ολάκερη ορεινή κοινωνία. Τα χωριά ήταν ζωντανά, οι αυλές των σχολείων αντηχούσαν από τις φωνές των παιδιών και στις στράτες των βουνών συνωστίζονταν τα βαρυφορτωμένα καραβάνια που έδιναν πρόσβαση σε τούτες τις απόμερες κοινότητες από κάθε άκρη της Βαλκανικής χερσονήσου.
Βέβαια σήμερα οι περισσότεροι ταξιδιώτες προσπερνούν βιαστικά τα μέρη αυτά. Μερικοί κοντοστέκονται για λίγο σε κάποιο γεφύρι που θα βρουν στον δρόμο τους, απορούν με θαυμασμό αντικρίζοντας το εξωπραγματικό για τη μεσογειακή Ελλάδα αλπικό τοπίο και συνεχίζουν για άλλους πιο «in» προορισμούς.
Χρησιμοποιώντας τον οδικό άξονα Κόνιτσας – Κοζάνης θα αναζητήσουμε τις πηγές του ποταμού Σαρανταπόρου ψηλά στις Αρένες του Γράμμου, θα επισκεφτούμε τα χωριά Αετομηλίτσα, Επταχώρι, Δροσοπηγή, Λαγκάδα, Καστάνιανη, Πληκάτι, θα «χαθούμε» σε δάση μυστικά που αγκαλιάζουν από παντού τις πλαγιές του Σμόλικα, θα βρεθούμε μπρος σε χωριά «φαντάσματα» που ερήμωσε ο εμφύλιος…
Τριάντα πέντε χιλιόμετρα μετά την Κόνιτσα και αφού έχουμε προσπεράσει τις διασταυρώσεις που οδηγούν στα γνωστά μαστοροχώρια της Κόνιτσας Μόλιστα και Πυρσόγιαννη, θα δούμε αριστερά μας τον δρόμο που οδηγεί στην Αετομηλίτσα.
Αυτή θα είναι και η πρώτη μας «εκτροπή» από την προκαθορισμένη πορεία. Η γερή ανάβαση ξεδιπλώνεται σε ασφάλτινο οδόστρωμα ανάμεσα σε πυκνά δάση οξιάς για να καταλήξει μετά 15 χιλιόμετρα (τα τελευταία 5-6 παραμένουν βατός χωματόδρομος) στις αυλές της Αετομηλίτσας (παλαιότερη ονομασία Ντένισκο). Το χωριό βρίσκεται χτισμένο σε ύψος 1.500 μέτρων σε απότομη πλαγιά του βουνού. Τον χειμώνα η Αετομηλίτσα ερημώνει, όμως το καλοκαίρι η κατάσταση αλλάζει άρδην, όταν, ως εκ θαύματος, το γνωστό βλαχοχώρι ζωντανεύει κυρίως από τους βοσκούς που ανεβάζουν τα ζώα τους στα πλούσια λιβάδια του Γράμμου και από συνταξιούχους που αναπολούν τις παλιές εποχές.
Τούτο το πρόσκαιρο βουητό από το μελίσσι ανθρώπων και ζώων δεν κρατά παρά μόνο μερικούς μήνες. Οσο και η καλοκαιρία στα υψίπεδα του βουνού. Με τα πρώτα σκιρτήματα του χειμώνα, κάπου εκεί στις αρχές του Σεπτέμβρη, το χωριό βυθίζεται και πάλι στη σιωπή έως την επόμενη άνοιξη. Από την Αετομηλίτσα οι λάτρεις της ορειβασίας μπορούν να ανηφορίσουν προς την κορφή Κιάφα (2.398 μέτρα), η οποία βρίσκεται πάνω από το χωριό ή να ακολουθήσουν το μονοπάτι που οδηγεί στο χωριό Γράμοστα (πληροφορίες θα σας δώσουν στον ξενώνα). Δασικοί δρόμοι από την Αετομηλίτσα βατοί μόνο λίγους μήνες το καλοκαίρι καταλήγουν στα χωριά Λυκοράχη και στις λιμνούλες του Γράμμου που απαγκιάζουν κάτω από τις κορφές «Αρένες».
Το Επταχώρι (παλιότερα Βουρβουτσικό) που διοικητικά υπάγεται στον Νομό Καστοριάς, βρίσκεται πάνω στον εθνικό δρόμο Κόνιτσας – Κοζάνης (48 χλμ. από Κόνιτσα και 110 από Κοζάνη), με υψόμετρο 900 μ., σε κατάφυτο σημείο όπου οι δυτικές παρυφές του Γράμμου συναντούν τις απολήξεις του Βόιου όρους. Φαίνεται εντυπωσιακό χωριό, κυρίως έτσι όπως το αντικρίζεις από τον δρόμο για Πεντάλοφο, με αρκετά καλοδιατηρημένα πέτρινα αρχοντικά και εκκλησίες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (1914) και το αρχοντικό του Γιαννούλη. Είναι η γενέτειρα του λαϊκού ζωγράφου Ηλία που αγιογράφησε σπουδαίες εκκλησίες της Ηπείρου και της Μακεδονίας.
Από τις Αρένες στην Καστάνιανη
Ερχόμενοι από Κόνιτσα αφού περάσετε τη διασταύρωση για Αετομηλίτσα και Κεφαλοχώρι και πριν από το Επταχώρι θα δείτε αριστερά σας τον δρόμο που οδηγεί στην Καστοριά. Αν τον ακολουθήσετε θα κατευθυνθείτε προς τα χωριά Χρυσή, Πευκόφυτο.
Λίγο έξω από το Πευκόφυτο ξεκινά ο δύσκολος ανηφορικός δρόμος που καταλήγει μετά 14 χιλιόμετρα γερής ανάβασης στις λιμνούλες Μουτσάλια που βρίσκονται σε υψόμετρο 1.730, ακριβώς κάτω από τις κορφές Ανω Αρένα (2.196 μ.) και Κ άτω Αρένα (2.075 μ.) του Γράμμου. Η μαγική αυτή τοποθεσία όλο τον χειμώνα και μέχρι αργά την άνοιξη είναι θαμμένη στο χιόνι και η πρόσβαση με αυτοκίνητο (ακόμη και 4χ4) είναι αδύνατη. Ομως αν βρεθείτε εδώ τον Μάιο ή τέλη Οκτώβρη πριν πέσουν τα χιόνια, θα σας συνεπάρει η ομορφιά του τοπίου, η απόλυτη ησυχία, η διαύγεια των νερών. Στη λίμνη δεν ζουν ψάρια, όμως συναντάμε τους σπάνιους τρίτωνες σε τρεις παραλλαγές.
Επιστρέφοντας πάλι πίσω στον οδικό άξονα Κόνιτσας – Κοζάνης ακολουθούμε τους βατούς χωματόδρομους (υπάρχουν ταμπέλες στον κεντρικό δρόμο) που οδηγούν στα εγκαταλειμμένα από την εποχή του Εμφύλιου χωριά Λυκοράχη και Πλαγιά (Ζέρμα). Εδώ η ερήμωση είναι απόλυτη. Οσα σπίτια γλίτωσαν από τη μανία του αδελφοκτόνου πολέμου και τις κατολισθήσεις, τα πλάκωσε η μοναξιά και ο ανελέητος χρόνος. Μόνο οι εκκλησίες παραμένουν όρθιες. Συντηρημένες οι περισσότερες, δείχνουν να έχουν δεχθεί τη φροντίδα του ανθρώπου.
Οι λιγοστοί κάτοικοι που απέμειναν συγκεντρώθηκαν στο Κεφαλοχώρι, ένα νεόκτιστο χωριό που προσφέρει σήμερα την ευκολία των μετακινήσεων καθώς βρίσκεται πάνω στον εθνικό δρόμο. Αξια αναφοράς, αν και σήμερα χωρίς μοναχούς, είναι η μονή Ζέρμας κοντά στο χωριό Πλαγιά (παλιά Ζέρμα). Το καθολικό της -έργο Βουρπιανιτών μαστόρων- κτίσμα του 1656 (τρίκλιτη βασιλική με τρεις τρούλους), είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και αγιογραφημένο με θαυμάσιες τοιχογραφίες. Δυστυχώς το μοναστήρι έρημο και αφύλακτο κυριολεκτικά λεηλατείται από βάνδαλους. Μόλις πρόσφατα μάλιστα (2009) έκλεψαν το περίτεχνο λιθανάγλυφο που κοσμούσε την είσοδο!
Στην άλλη μεριά του Σαραντάπορου και στις παρυφές του Σμόλικα εύκολα προσβάσιμα από τον δρόμο Κόνιτσας – Κοζάνης είναι τα χωριά Δροσοπηγή και Λαγκάδα. Η Δροσοπηγή ή Κάντσικο βρίσκεται σε ύψος 1.050 μέτρων στις πλαγιές του υψώματος Ταμπούρι στον Σμόλικα όπου τον Νοέμβριο του 1940 κατά την ιταλική εισβολή έγιναν σκληρές μάχες. Στην είσοδο του χωριού ξεχωρίζει το όμορφο πέτρινο Καντσιώτικο γεφύρι (κτίσμα του 1747 όπως αναφέρει η εντοιχισμένη πλάκα) που δρασκελίζει την κοίτη του Σαραντάπορου.
Οι κάτοικοι του χωριού ήταν βαρελάδες, κτηνοτρόφοι, αλλά κυρίως κτιστάδες. Μάλιστα πολλοί από αυτούς μετανάστευσαν στην Αμερική, στο Σουδάν, στην Περσία και δούλεψαν εκεί σε δημόσια έργα. Στην καλοδιατηρημένη πλατεία με τον πλάτανο που φυτεύτηκε το 1886, ξεχωρίζει ο ναός της Αγίας Παρασκευής (1930). Λίγο νοτιότερα από τη Δροσοπηγή αναπτύσσεται το όμορφο χωριό της Λαγκάδας -παλιότερα Μπλήσγ(δ)ιανη- που απέχει μόλις 4 χιλιόμετρα από τον οδικό άξονα Κόνιτσας – Κοζάνης. Οι ντόπιοι ήταν ανέκαθεν υλοτόμοι, ρετσινάδες, μα κυρίως τεχνίτες της πέτρας. Λαγκαδιώτικα μπουλούκια είναι αυτά που έκτισαν τα περίφημα αρχοντικά της Σιάτιστας.
Την Καστανιά ή Καστάνιανη τη συναντάμε αντίκρυ στο πασίγνωστο μαστοροχώρι της Πυρσόγιαννης, κτισμένη σε ύψος 900 μέτρων σε πυκνοδασωμένη ράχη του βουνού Γύφτισσα. Θεωρείται από τις παλαιότερες κοινότητες της Κόνιτσας, καθώς κτίσθηκε στις αρχές του 10ου αι.
Αν και σήμερα δεν είναι τόσο γνωστή, όσο η γειτονική της Πυρσόγιαννη, στο παρελθόν φημιζόταν για τους άρτια κατηρτισμένους κτιστάδες – εργολάβους που μάλιστα είχαν τέτοια οργάνωση και ποιότητα στη δουλειά τους ώστε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αναλάμβαναν δημόσια έργα. Το αποτύπωμα της τέχνης τους είναι εμφανές σήμερα στον οικισμό, που παρά την εγκατάλειψη διατηρεί την αρχοντιά και τη μεγαλοπρέπειά του. Οι ναοί του Αγίου Δημητρίου (1670) του Αγίου Νικολάου (1926) καθώς και τα τέσσερα μονότοξα πέτρινα γεφύρια, θεωρούνται τα στολίδια του χωριού.
Το μνημείο του εμφυλίου
Απίστευτης φυσικής ομορφιάς είναι η δασική διαδρομή που συνδέει την Αετομηλίτσα με το Πληκάτι (16 χλμ.). Ο χωμάτινος δρόμος καθώς κινείται σε ύψος 1.500-1.700 μέτρων, είναι βατός μόνο το καλοκαίρι και μόνο με 4χ4. Με σύντομη παράκαμψη (3 χλμ.) θα επισκεφθείτε το μνημείο του Εμφυλίου που βρίσκεται σε ύψος 2.160 μέτρων σε μια από τις αιματοβαμμένες κορφές του Γράμμου. Από το Πληκάτι θα επιστρέψετε εύκολα στην Κόνιτσα ακολουθώντας ασφάλτινο δρόμο (45 χλμ.). Για οργανωμένες τζιποπεριπέτειες στο δαιδαλώδες δασικό οδικό δίκτυο του Γράμμου και υπαίθρια διανυκτέρευση (πληροφορίες www.nolimits.com.gr).
Πευκόφυτο – Μουτσάλια με τα πόδια
Θαυμάσια πεζοπορική διαδρομή μέτριας δυσκολίας θα σας φέρει από την εκκλησία του Πευκόφυτου στις πανέμορφες λίμνες Μουτσάλια στα 1.730μ. υψόμετρο. Το μονοπάτι είναι σημαδεμένο με ασπροκόκκινες μεταλλικές πινακίδες πάνω σε δέντρα, όμως λόγω της πυκνής βλάστησης συχνά χάνεται. Στη διάρκεια της πορείας θα βρείτε πηγή με τρεχούμενο νερό, ενώ το τελευταίο τμήμα της ανάβασης λόγω έντονων κλήσεων χρειάζεται προσοχή (πληροφορίες www.hellaspath.gr).
Οι υδάτινοι βραχίονες του Σαραντάπορου
Είναι μαζί με τον Βοϊδομάτη ο κυριότερος παραπόταμος του Αώου και διασχίζει την ηπειρώτικη γη με μια πορεία συνολικού μήκους 50 χιλιομέτρων. Ο Σαραντάπορος απαρτίζεται από δύο υδάτινους βραχίονες. Ο πρώτος σχηματίζεται από τα χιόνια του Γράμμου και τις πηγές του Βόιου, ενώ ως λεκάνη απορροής του προσδιορίζεται η περιοχή όπου βρίσκονται τα χωριά Πευκόφυτο, Χρυσή και Κυψέλη.
Ο δεύτερος βραχίονας είναι το Ζουζουλιώτικο ρέμα, ένα ζωηρό, χαρούμενο ποτάμι που κατρακυλά από τα υψίπεδα του Σμόλικα. Τα δύο αυτά υδάτινα μονοπάτια συναντώνται κοντά στο όμορφο Επταχώρι.
Σήμερα ο δρόμος Ιωαννίνων – Κοζάνης τρέχει παράλληλα με την κοίτη του Σαραντάπορου και ο θόρυβος από τους πετρελαιοκινητήρες των φορτηγών καλύπτει το κελάρυσμα του νερού. Πρέπει λίγο να ξεφύγεις από την κίνηση και τη φασαρία για να απολαύσεις τα όμορφα παραποτάμια τοπία του. Σε αυτά τα πυκνά παρόχθια δάση ζουν και κυνηγούν ο λύκος, η αρκούδα, το ζαρκάδι το αγριογούρουνο και η βίδρα.
Παλιότερα και πριν από τη διάνοιξη του δρόμου στα νερά του ζούσαν ανάμεσα στα άλλα είδη της ιχθυοπανίδας και άφθονες πέστροφες. Δυστυχώς, μετά την καταστροφή των βιοτόπων τους από τα ανεξέλεγκτα μπαζώματα της κοίτης του και την εντατική αλιεία, οι πληθυσμοί τους έχουν μειωθεί αισθητά.
