Μύθοι και αλήθειες για τα ιαματικά λουτρά στην Ελλάδα

Όπως μικρομάθεις, δεν γερονταφήνεις», λέει η θυμόσοφη παροιμία. Ισχύει –ειδικά για κείνα τα εντελώς μύχια και θεμελιώδη που πάνε και ριζώνουν εντός σου πολύ πριν αποκτήσεις κρίση, άποψη, εμπειρία. Ευτυχώς, δεν ισχύει για τα πάντα. Νοοτροπίες, πεποιθήσεις, συνήθειες και χούγια αλλάζουν· και σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο.

Προεκτείνοντας, λοιπόν, το γράμμα και το πνεύμα της παροιμίας, θα λέγαμε πως στην Ελλάδα μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα (του 20^ου, έτσι;) τα ιαματικά λουτρά εκλαμβάνονταν ξεκάθαρα ως γεροντική υπόθεση. Καμένα Βούρλα κι Αιδηψός, παππούδια και ρευματισμοί…

Γραφικότητες ειδικού ενδιαφέροντος, δηλαδή. Προοδευτικά, ωστόσο, καθώς η μόδα των σπα (spa, καλέ) και του δικαιώματος στο wellness (ευεξία, το λέμε εδώ) άρχισε να εξαπλώνεται και στα μέρη μας, την γερονταφήνουμε σιγά-σιγά αυτήν την περιοριστική άποψη. Αρκετός κόσμος πια, ανεξαρτήτως ηλικίας, το βουτάει το δαχτυλάκι του σε (κάποια) ιαματικά νερά της επικράτειας. Προσωπικά, του δίνω και καταλαβαίνει, όπου βρεθώ κι έχει πηγές –αξιοποιημένες ή μη…

Τα παππούδια, βέβαια, διατηρούν χαλαρά την πρωτοκαθεδρία τους. Και καλά κάνουν. Διότι η λουτροθεραπεία, πέρα από μόδες και έξεις του συρμού, όντως προάγει την υγεία. Από τον Ηρόδοτο και τον Ιπποκράτη, εξάλλου, μέχρι τους Ρωμαίους και τους Οθωμανούς (οι οποίοι εξέλιξαν θεαματικά την όλη διαδικασία), κι από τα παραδοσιακά «όνσεν» (θερμά ιαματικά λουτρά) των Ιαπώνων, μέχρι τα ονομαστά σπα με τους Ευρωπαίους αριστοκράτες του 17^ου αιώνα, ξέρουμε πως οι θερμομεταλλικές πηγές αποδεδειγμένα κάνουν καλό στο σώμα. Κι ό,τι ευεργετεί το σώμα, ε, βάζει ένα χεράκι και στο πνεύμα –ή έστω, στην διάθεση.

Το γιατί κάνουν καλό είναι εύκολο να το συνάγει κανείς: πρόκειται για νερό που πηγάζει κυριολεκτικά από τα σωθικά της γης σε ηφαιστειογενείς ή τεκτονικά… ανήσυχες περιοχές. Και καθώς αναζητά διέξοδο προς την επιφάνεια αναμιγνύεται με μεταλλικά στοιχεία (θείο, σίδηρο, ράδιο, νάτριο κλπ) και αέρια (υδρόθειο, άζωτο, διοξείδιο του άνθρακα κ.ά) που δύνανται να επηρεάσουν από το pH του δέρματος και το κυκλοφορικό, μέχρι την ισορροπία ηλεκτρολυτών και την λειτουργία αδένων και οργάνων.

ΜΥΘΟΙ, ΑΛΗΘΕΙΕΣ, ΑΧΤΑΡΜΑΣ

Ιαματικές πηγές υπάρχουν στα περισσότερα σημεία του πλανήτη, βέβαια. Κι όσο κι αν –κατά την πάγια ελληναράδικη τακτική μας– τσαμπουνάμε πως έχουμε τις συγκλονιστικότερες/ θερμότερες/ εν γένει πιο γαμάτες ιαματικές πηγές του κόσμου, υπάρχουν τόποι –σαν την Ισλανδία, την Νέα Ζηλανδία, την Ιαπωνία, και την Ουγγαρία– που χαλαρά μας παίρνουν φαλάγγι. Ποσοτικά, ποιοτικά, τοπογραφικά, θερμοκρασιακά και, φυσικά, σε επίπεδο αξιοποίησης αυτών των σπέσιαλ υδάτων που αναβλύζουν από τα έγκατα της γης. Ας αφήσουμε, συνεπώς, τους άλλους κι ας δούμε τι κάνουμε εμείς με τα ιαματικά μας.

Οπότε, σας το λέω κατάμουτρα και χωρίς περιστροφές, ένα μπάχαλο κάνουμε (και) με τα ιαματικά λουτρά μας. Ειδικότερα και ενδεικτικά:

• Πόσες ιαματικές πηγές έχει η ελληνική επικράτεια; Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) υπάρχουν καταγεγραμμένες 822 πηγές θερμομεταλλικών νερών στην Ελλάδα, αλλά αξιοποιήσιμες είναι οι 752. Κι απ’ αυτές, λέει, χρησιμοποιούνται οι 348 (ούτε καν, αν με ρωτάτε) είτε για λουτρά είτε για ποσιθεραπεία (να το πιείς το ιαματικό στο ποτήρι, δηλαδή).
• Ο κρατικός φορέας που εποπτεύει τις ιαματικές πηγές είναι (θεωρητικά) ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ). Στην άθλια παλιομοδίτικη ιστοσελίδα του, πάντως, δεν υπάρχει πουθενά ειδικό πεδίο περί ιαματικών λουτρών, πηγών και συναφών. Μα τι λέω; Εδώ δεν υπάρχει καν αγγλική βερσιόν της ιστοσελίδας… (και, παρεμπιπτόντως, κυρία Γκερέκου μου, στην Κάλυμνο δεν κάνουν «ορειβασία». Αναρρίχηση κάνουν).
• Από τις 87 ανακηρυγμένες ιαματικές πηγές της χώρας, οι 24 χαρακτηρίζονται «τουριστικής σημασίας» και είναι όντως στην αρμοδιότητα του ΕΟΤ. Οι υπόλοιπες 63 είναι, λέει, «τοπικής σημασίας» και υπάγονται στους δήμους και τις νομαρχίες της εκάστοτε περιοχής. Τα δε κριτήρια διαβάθμισής τους, μάλλον ομιχλώδη κι ασαφή.
• Πλην όμως: από αυτές τις 87 επίσημα ανακηρυγμένες ιαματικές πηγές, ΦΕΚ αναγνώρισης εμφανίζουν μόνο οι 80 στο πολύ πρόσφατο σχετικό pdf του υπουργείου Τουρισμού. Από την άλλη, ο Σύνδεσμος Δήμων Ιαματικών Πηγών Ελλάδος
  ,που, θεωρητικά πάντα, εποπτεύει τις 63 πηγές «τοπικής σημασίας» αριθμεί 53 (κατ’ άλλους, 48) δήμους/ κοινότητες στα μέλη του. Δεν βγάζουμε άκρη…
• Οι νόμοι που διέπουν τον ιαματικό τουρισμό της χώρας είναι ο 2188 του 1920 (sic), ο 4844 του 1930, ο 4086 του 1960, και ο… ολόφρεσκος 3498 του 2006. Αρκεί να προσθέσω εδώ, πως το βασικό πλαίσιο χαρακτηρισμού, κανονισμού λειτουργίας, και αδειοδότησης των ημεδαπών ιαματικών πηγών και υδροθεραπευτηρίων υπαγορεύεται από τον 2188, τον οποίο ψήφισε πριν από 102 χρόνια η κυβέρνηση Δημητρίου Ράλλη…

Γι’ αυτό σας λέω: ας αφήσουμε την θεωρία στην ησυχία της. Πάμε στην πράξη. Στο «βούτηξα και ευπειθώς αναφέρω». Θα ρίξουμε μια ματιά, με αλφαβητική σειρά, σε επτά ελληνικά ιαματικά λουτρά που προσωπικά ξεχωρίζω (για διάφορους λόγους). Δεν θα σας πω για σύσταση νερού, ενδείξεις παθήσεων, ακριβείς θερμοκρασίες κι άλλα τέτοια εγκυκλοπαιδικά. Θα μείνουμε στις προσωπικές εντυπώσεις. Προηγουμένως, όμως, ας σημειώσουμε εν τάχει ορισμένα πραγματάκια που καλό θα ήταν να συνυπολογίσει κανείς πριν βγει στον πηγαιμό για το μπανάκι:

• Αν σκοπεύετε να επισκεφτείτε κάποια οργανωμένα ιαματικά λουτρά για μια φορά, στο παρεμπιπτόντως και ξεκούδουνα στην διάρκεια μιας ευρύτερης εκδρομής σας, φροντίστε να επικοινωνήσετε με τον φορέα που τρέχει την επιχείρηση (δήμο, νομαρχία, εταιρεία, ό,τι) για να σιγουρέψετε πότε και εάν λειτουργούν (πολλά κλείνουν τον χειμώνα). Εναλλακτικά, ρωτήστε τους ντόπιους. Ενίοτε, απαιτείται κράτηση.
• Η απαστράπτουσα καθαριότητα, τα ευγενή εξωτικά αρώματα, οι γλειμμένες επιφάνειες δεν συνάδουν με ιαματικά λουτρά. Εδώ το σώμα έρχεται σε επαφή με τα ίδια τα σωθικά του πλανήτη. Που (μπορεί και να) βρωμάνε, (να) βγάζουν γλίτσα, (να) αφήνουν πράσινους και κόκκινους λεκέδες στις επιφάνειες… Δεν πρόκειται για city spa, έτσι;
• Εννοείται πως δεν θα πλυθείτε, μήτε θα πλακώσετε γαλακτώματα και κρέμες αμέσως μετά το λουτρό σας. Το θέμα είναι να μείνουν όλα αυτά τα ενεργά συστατικά του νερού πάνω σας για όσο τον δυνατόν περισσότερο –ώστε να δράσουν.
• Μην υποτιμάτε την επίδραση των ιαματικών υδάτων στην ομοιοσυστασία του σώματος. Ένας γενικός κανόνας λέει πως ποτέ δεν καθόμαστε πάνω από 20’ σερί μέσα στο νερό, όσο χλιαρό κι αν είναι. Βγαίνουμε, κάνουμε κρύο ντους ή διάλειμμα, και ξαναμπαίνουμε.
• Τέλος, κακά τα ψέματα, αν θέλουμε πραγματικά να καρπωθούμε τα οφέλη μιας ιαματικής πηγής (όπως τα παππούδια) χρειάζονται μίνιμουμ 10 μέρες καθημερινών λουτρών. Ιδανικά, 15. Ο,τιδήποτε λιγότερο είναι απλά… δειγματοληψία.

ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ, ΚΑΒΑΛΑ

Τυπικά, πρόκειται για κραυγαλέο χαμένο στοίχημα του ελληνικού ιαματισμού. Τα 31 κτίρια που κάποτε συναποτελούσαν το ακμαίο λουτροθεραπευτήριο (το παλιότερο, οθωμανικό βέβαια, του 18^ο αιώνα) έχουν ρημάξει. Γκραφίτι, μπάζα, σκουπίδια, βανδαλισμοί, εγκατάλειψη…

Το 2019, ο τοπικός επιχειρηματίας Νίκος Χαρακίδης είχε εξαγγείλει μεγαλεπήβολο σχέδιο αναβίωσης των λουτρών, αλλά η επένδυση κάπου σκάλωσε, φαίνεται. Να σας πω κάτι; Δεν (με) πειράζει κιόλας. Η κατάφυτη, ήμερη κοιλάδα του ποταμού Μαρμαρά, όπου χύνονται σε διάφορα σημεία τα ολόζεστα νερά των έξι ιαματικών πηγών, παραμένει σαγηνευτική. Και οι ντόπιοι, μαζί με κάμποσους Βαλκάνιους και Ρώσο-Ουκρανούς επισκέπτες, έχουν με πέτρες διαμορφώσει μικρές και μεγάλες γούρνες για ν’ αράξεις. Χωρίς αντίτιμο, χωρίς πρωτόκολλο –αλλά με προσοχή: η θερμοκρασία του νερού ξεκινάει από τους 41° και εύκολα σε κάνει λάσπη.

ΘΕΡΜΙΑ, ΔΡΑΜΑ

Ανοργάνωτη, χαοτική, αισθητικά επιλήψιμη, μια φαβέλα με κάτι από… Κουστουρίτσα μες στο δάσος της Ροδόπης. Τα Θερμιά είναι η αυτοσχέδια «αξιοποίηση» που έχουν επιφυλάξει μες στα χρόνια οι κάτοικοι Παρανεστίου και Δράμας στις πέντε ιαματικές πηγές μιας πλαγιάς λίγα χιλιόμετρα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Τσίγκος, κοντραπλακέ, πατέντες κάθε λογής οπισθογραφούν τις χαλκέντερες προχειροκατασκευές που στεγάζουν υποτυπώδη καταλύματα και στέρνες, δυο-τριών ατόμων, στις οποίες παροχετεύεται με λάστιχα και πήλινους σωλήνες το (πολύ ζεστό) θεραπευτικό νερό.

Υπάρχει κι ένα ξεκοιλιασμένο πέτρινο υδροθεραπευτήριο από το παρελθόν. Θεωρητικά, πρόκειται για ιδιόκτητους λουτήρες· στην πράξη, συνεννοείσαι επί τόπου με κάποιον γηγενή και κάνεις τζάμπα το λουτρό σου. Εμπειρία, σε κάθε περίπτωση. Προτιμήστε την υπαίθρια, μεγάλη στέρνα ονόματι «Στρογγυλή».

ΚΡΗΝΙΔΕΣ, ΚΑΒΑΛΑ

Μια κατηγορία από μόνες τους, και η μεγάλη μου αγάπη. Εγκαταστάσεις, απλά τέλειες, με υψηλό γούστο και λειτουργικότητα. Υποδειγματική «ευρωπαϊκή» σήμανση παντού. Πρόσβαση για ΑμΕΑ, επίσης παντού. Καθαριότητα παροιμιώδης. Η φοβερή κυρία Μπουμπού στο εστιατόριο. Όλοι με το χαμόγελο. Οι δε γιαγιές, που μένουν στα παρκαρισμένα τροχόσπιτα-διαμερίσματα του κάμπινγκ δίπλα στα ηλιοχώραφα, σκέτη απόλαυση.

Αλλά το κλου είναι αλλού: στις Κρηνίδες δεν καταδύεσαι σε νερό. Αλλά σε πηχτή, ανοιχτή γκρίζα ιαματική λάσπη που γεμίζει μαξιμαλιστικά την τεράστια οβάλ ανοιχτή πισίνα. Αριστερά, μπαίνουν οι άντρες, δεξιά από το κεντρικό χώρισμα, οι γυναίκες. Γυμνοί, κατά προτίμηση. Εν συνεχεία, στέγνωμα στον ήλιο και ντους με ιαματικό νερό και μεγάλη πίεση. Πέρα από την απερίγραπτη απαλότητα που χαρίζει σε δέρμα και μαλλί ακόμα και ένα μόνο πηλόλουτρο, η κινησιολογική συνθήκη που βιώνεις μέσα στην λάσπη, λόγω της τρομερής άνωσης, είναι εντελώς πρωτόγνωρη. Μπόνους, ο θαυμάσιος αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων στα 5χλμ.

ΠΟΖΑΡ, ΠΕΛΛΑ

Ίσως τα διασημότερα ιαματικά λουτρά στην νέα, ηλικιακά απενοχοποιημένη περίοδο που διανύουμε. Δικαίως. Το τοπίο είναι να σου πέφτει το σαγόνι: πλατάνια, λυγαριές, οξιές και κωνοφόρα παντού, το ρέμα Νικολάου με το δροσεροπαγωμένο του νερό, κι από δίπλα τα (όχι πολύ) θερμά ιαματικά ύδατα των Πόζαρ–σε κάθε πιθανή έκφανση.

Πισίνα (25άρα, νομίζω) εξωτερική, κλειστές πριβέ πισίνες, δυο «ενισχυμένοι» φυσικοί καταρράκτες με την στέρνα τους, καφετέριες, ανέσεις… Όλα καλαίσθητα και όμορφα ενσωματωμένα στο φυσικό τοπίο. Πολύς κόσμος, αλλά συνήθως παλεύεται. Εξάλλου, αν περπατήσεις λίγο, μπορείς πάντα να αράξεις στην ολόδική σου γούρνα εκεί όπου ο Θερμοπόταμος σμίγει χαλαρά με το ρέμα. Μπόνους, η μεταμεσονύχτια λειτουργία όλο τον χρόνο.

ΠΟΛΙΧΝΙΤΟΣ, ΛΕΣΒΟΣ

Σε ένα νησί μοναδικά προικισμένο σε ιαματικές πηγές (άφησα εκτός κοτζάμ υπέροχη Εφταλού, ας πούμε), ο Πολιχνίτος είναι με βραχεία κεφαλή, τα πιο ζεστά λουτρά που έχω δοκιμάσει στην Ελλάδα. Τόσο ζεστά, δηλαδή, που καθώς πλησιάζεις αφήνοντας πίσω σου τα Βατερά, βλέπεις ρυάκια που κοχλάζουν καθώς το ιαματικό νερό κυλάει πάνω σε πετρώματα που έχουν βαφτεί με έντονη κόκκινη και κίτρινη πατίνα. Μπορείς να μπεις κι εκεί, χύμα. Αλλά για να μουλιάσεις ολόσωμα μέσα στην αποχαυνωτική ηδονή αυτού του νερού, θα πληρώσεις κάτι λίγο, και θα καταδυθείς σε μια από τις δυο κλειστές δεξαμενές, που αρχιτεκτονικά μαρτυρούν το οθωμανικό παρελθόν του υδροθεραπευτηρίου. Με μέτρο, οι υποτασικοί.

ΣΜΟΚΟΒΟ, ΚΑΡΔΙΤΣΑ

Σίγουρα «εκπολιτισμένη» λουτροεπιλογή, στα όρια του σπα. Δημοτική επιχείρηση που λειτουργεί απ’ το πρωί έως το βράδυ όλο τον χρόνο, με μικρά, αφτιασίδωτα ξενοδοχεία και ξενώνες να διαμορφώνουν έναν μίνι οικισμό τριγύρω –α, και με την φοβερή ταβέρνα «Η παλιά φωλιά» δίπλα ακριβώς στα λουτρά.

Το νερό δεν είναι από τα ζεστά, αλλά η χωροταξία της μεγάλης, ψηλοτάβανης κεντρικής πισίνας (πισίνας κανονικής, με γαλάζιο πλακάκι, καταρρακτάκια κλπ) σε ανταμείβει και με το παραπάνω. Γιατί κάνεις το ιαματικό σου και απολαμβάνεις στο πιάτο την θέα του δάσους από τις τζαμαρίες που ορίζουν τους τοίχους και το ταβάνι της πισίνας. Παρέχεται και (συμπαθητικό) μασάζ, απαγορεύονται τα παιδιά.

ΨΑΡΟΘΕΡΜΙΑ, ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ

Στα Θερμά, το μεταχίπικο χωριό που συμπυκνώνει την πεμπτουσία αυτού που είναι η Σαμοθράκη, λειτουργεί δημοτικό υδροθεραπευτήριο με ζωηρά θειούχα… αρώματα και κυμαινόμενη θερμοκρασία νερού. Προσπεράστε το οργανωμένο στεγασμένο λουτρό, ωστόσο. Πηγαίντε ντουγρού στην δημόσια, δωρεάν υπαίθρια στέρνα, λίγα μέτρα πάνω από το υδροθεραπευτήριο. Θα περιμένετε, βέβαια, να αδειάσει και να ξαναγεμίσει, μια που το νερό δεν παροχετεύεται και χρήζει φρεσκαρίσματος κάθε τόσο, θα τα βρείτε με τους άλλους ενδιαφερόμενους-λουόμενους για το πότε θα μπει ποιος (πέντε άτομα, βαριά-βαριά), και μετά, θα βγάλετε το μαγιό και θα χωθείτε σε μια ζεστή, υφάλμυρη κι ανεπαίσθητα δύσοσμη αγκαλιά με όλα τ’ αστέρια του ουρανού πάνω απ’ το κεφάλι σας… Μόνο καλοκαίρι, και μόνο βράδυ.

Πηγή