Το Νυμφαίο είναι χτισμένο σε οροπέδιο του ανατολικού Βίτσι. Από τους κατοίκους, άλλοι οδηγήθηκαν στη μετανάστευση και άλλοι, εξειδικεύοντας και εμπορευματοποιώντας την τοπική παραγωγή, άρχισαν να συναλλάσσονται με τις αγορές του εξωτερικού και να συγκεντρώνουν κεφάλαιο. Το Νυμφαίο γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση μετά το 1864. Η συντεχνία των αργυροχρυσοχόων έγινε πανίσχυρη. Ο πλούτος επέτρεψε σε Νεβεσκιώτες να κυριαρχήσουν στο χρηματιστήριο βάμβακος της Αλεξάνδρειας και στα μακεδονικά καπνά, φτάνοντας ως την αυλή του Σουλτάνου και τις καπναγορές του Αμβούργου, του Λονδίνου κ.α. Το εμπόριο του βαμβακιού ανέδειξε ως ισχυρότερη την εμπορική οικογένεια του Μίχα Τσίρλη, σύγχρονη με την καπνεμπορική δυναστεία των Σωσσιδαίων.
Η εικόνα του Νυμφαίου έχει άμεση σχέση με την ιστορία του, όπως και το όνομά του με αυτό που είναι. Το έχτισαν καταδιωκόμενοι από τους Τούρκους κάτοικοι του κάμπου και περιπλανώμενοι βλάχοι ποιμένες περίπου στα τέλη του 14ου αιώνα. Το ονόμασαν Νιβεάστα, βλάχικη λέξη με τρεις σημασίες, που και οι τρεις αποδίδουν ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό του χωριού. Σημαίνει νύφη, σημαίνει αθέατη, σημαίνει και «όπου μένει το χιόνι». Το Νυμφαίο είναι όμορφο σαν νύφη, αθέατο σαν ντροπαλή κοπελιά και όλο τον χειμώνα στολισμένο με χιόνι. Οταν δεν είναι σκεπασμένες με χιόνι, οι σκεπές αστράφτουν σαν ασήμι στον ήλιο. Και με το ασήμι είχε άμεση σχέση το χωριό. Αν και το έχτισαν ξωμάχοι και κτηνοτρόφοι, τελικά πέτυχε προνόμια από τους Τούρκους και τα εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο για να αναπτύξει το εμπόριο. Οταν μάλιστα οι Τούρκοι κατέστρεψαν τη Νικολίτσα, ένα βλαχοχώρι στον Γράμμο, και μετά την ίδια τη μητρόπολη των Βλάχων, τη Μοσχόπολη, πολλοί ήλθαν στο Νυμφαίο και ενίσχυσαν τη δυναμική του. Οι διωγμένοι από τη Νικολίτσα μετέφεραν μαζί τους και την τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας και το Νυμφαίο έγινε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα αυτής της τέχνης στα Βαλκάνια. Οι χρυσικοί από τη Νιβεάστα ταξίδευαν σε όλη τη Μακεδονία με τα σύνεργα της δουλειάς τους στην πλάτη και μετά γύριζαν στο χωριό τους με τα κέρδη τους. Ετσι βρέθηκαν τα γρόσια που χρειάζονταν για να χτιστούν αυτά τα εντυπωσιακά σπίτια με τις περίτεχνες προσόψεις, διακοσμημένες με ξύλινες «δαντέλες», και τις μεγάλες εξώπορτες. Ολα με πελεκημένη πέτρα. Και τα καλντερίμια και τα σκαλοπάτια. Το χωριό 1930 ονομάστηκε Νυμφαίο.
Ο κοσμοπολίτικος αέρας τον οποίο προσέδωσε στο Νυμφαίο η τάξη των πλουσίων αντανακλά στα αντίστοιχα σπίτια. Στην παλαιότερη φάση (1899-1903), διακρίνονται τύποι σπιτιών σε «γάμμα», «πι» ή ορθογώνιο που θυμίζουν τυπολογίες άλλων ορεινών αστικών κέντρων της Δυτικής Μακεδονίας του προηγούμενου αιώνα, ενώ συνυπάρχουν (1867-1900) αρχοντικά που το κεντρικό τμήμα της πρόσοψής τους προεξέχει ελαφρά και φέρει μεγάλη αετωματική επίστεψη.
Η β΄ φάση εξέλιξης του οικισμού (1867-1900) μαρτυρεί ξεκάθαρη την επίδραση του πρώιμου κλασικισμού της Αθήνας. Ο μεγαλύτερος αριθμός των αρχοντικών που διασώθηκαν ανήκουν σε αυτή την τυπολογία που απαντά μόνο στο Νυμφαίο. Παράλληλα, τρεις άλλοι τύποι σπιτιών διακρίνονται ανάλογα με το πώς μεταχειρίζονται τον κεντρικό χώρο της εξωτερικής όψης στο σημείο της εισόδου.
Τη δεκαετία του 1920, στη γ΄ φάση εξέλιξης του οικισμού, από τις επίπεδες όψεις το ενδιαφέρον συγκεντρώνει και πάλι η πρόσοψη με τη σκάλα που οδηγεί στον πρώτο όροφο, τον εξώστη του β΄ ορόφου και την αετωματική κεντρική απόληξη με τα μπαρόκ στοιχεία. Τα σπίτια του Νυμφαίου σχεδίασαν και έχτισαν συνεργεία μαστόρων από άλλα χωριά, κάποια από αυτά βορειοηπειρώτικα. Ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε η άφθονη πέτρα. Στην κάλυψη των σπιτιών οι σχιστόπλακες εγκαταλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από λαμαρίνες. Κουφώματα, δάπεδα και τα περισσότερα ταβάνια κατασκευάζονται από ξύλο οξιάς, ενώ πόρτες και παράθυρα είναι δρύινα. Στο εσωτερικό, στο ισόγειο βρίσκονται οι χειμερινοί οντάδες με τα τζάκια, η κουζίνα και οι βοηθητικοί χώροι, ενώ στον όροφο οι θερινοί οντάδες και το σαλόνι υποδοχής. Πέρα από τα τζάκια, τη θέρμανση των αρχοντικών εξασφάλιζαν περίτεχνες πήλινες σόμπες.
Έντονη είναι η επίδραση του νεοκλασικισμού στον εσωτερικό ζωγραφικό διάκοσμο. Οι ζωγράφοι, κατά κύριο επάγγελμα αγιογράφοι, επιδίδονται σε αρχαιοπρεπείς απομιμήσεις μυθικών ή ιστορικών προσώπων, τοπίων ή αρχιτεκτονικών στοιχείων. Στον λαϊκό νεοκλασικισμό του Νυμφαίου επιβιώνουν και παραδοσιακά θέματα, ενώ δεν λείπουν μπαρόκ στοιχεία.
Το Νυμφαίο, ο καλύτερα διατηρημένος οικισμός στον βορειοελλαδικό χώρο, χαρακτηρίστηκε διατηρητέο στο σύνολό του.
Πηγές:
www.archaiologia.gr
www.tovima.gr
