Και πηγαίνει, λένε, όταν πεθάνει ο πατέρας του. Όσο για το μέγεθος και την εμφάνισή του, αν βέβαια ο φοίνιξ είναι όπως στις ζωγραφιές, είναι ως εξής: τα φτερά του είναι άλλα χρυσωπά, άλλα κόκκινα. Στην εμφάνιση και το μέγεθος μοιάζει πολύ με τον αετό.
Και λένε γι᾽ αυτόν ότι κάνει τούτα τα πράγματα, αλλά εγώ δεν πιστεύω τα όσα λένε: ότι ξεκινάει από την Αραβία φέρνοντας στο ιερό του Ήλιου τον πατέρα του τυλιγμένο μέσα σε σμύρνα και τον θάβει στο ιερό του·
και τον φέρνει με τον εξής τρόπο: πρώτα πρώτα φτιάχνει από σμύρνα ένα αυγό τόσο βαρύ όσο να μπορεί να το σηκώσει, και ύστερα κάνει τη δοκιμή, να το σηκώσει δηλαδή, και άμα κάνει τη δοκιμή, σχηματίζει στο αυγό ένα κοίλωμα, βάζει μέσα σ᾽ αυτό τον πατέρα του, γεμίζει με άλλη σμύρνα το κοίλωμα που έκανε στο αυγό και όπου έβαλε τον πατέρα του, οπότε, με τον πατέρα μέσα, το βάρος είναι το ίδιο, και αφού τον συσκευάσει έτσι τον πατέρα του, τον πηγαίνει στην Αίγυπτο, στο ιερό του Ήλιου. Αυτά λένε ότι κάνει τούτο το ιερό πουλί.»
Ηρόδοτος, Ἱστορίαι (2.71.1-2.76.3)
Αυτή είναι η μαρτυρία του Ηροδότου για τον Φοίνικα, το ιερό πουλί της Ανατολής, που η παράδοση έχει υμνήσει σε τόσες παραλλαγές του μύθου .
Ο Φιλόστρατος (Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον 3, 49) κάνει λόγο για ένα πτηνό στο μέγεθος του αετού, λαμπρό στην όψη με ακτίνες να πηγάζουν από το σώμα του, του οποίου η φωλιά, κατά τους Ινδούς, κατασκευασμένη από αρωματικά κλαδιά, βρίσκεται στις ακτές του Νείλου. Λένε πως όταν το τέλος πλησιάζει και είναι έτοιμος να αφεθεί στον θάνατο τραγουδά ένα τελευταίο άσμα όπως ακριβώς και οι κύκνοι.
Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις (15. 385) μιλά για ένα πουλί, το οποίο, μοναδικό στο είδος του, ανανεώνει και αναγεννά τον εαυτό του, ο Φοίνικας της Ασσυρίας. Δεν τρέφεται με σπόρους ή χόρτα αλλά με έλαια βάλσαμου και λιβανιού. Όταν συμπληρώσει πέντε αιώνες ζωής χτίζει μια φωλιά ψηλά σε έναν φοίνικα με κασσία, νάρδο, μύρο και κανέλα και περιμένει στωικά το τέλος της ζωής του. Από το σώμα του πατέρα γεννιέται ο νέος μικρός Φοίνικας για να ζήσει και αυτός με τη σειρά του πεντακόσια χρόνια. Μόλις δυναμώσει μεταφέρει το κουφάρι του πατέρα στην Αίγυπτο και το αφήνει στις πύλες του ναού του Ήλιου.
Κατά τον Κλαυδιανό (4ος αι. μ.Χ.), στο έργο του Carmina Minora – Phoenix, ο Φοίνικας, όμοιος με τους θεούς, δεν χρειάζεται τροφή ή νερό, οι ακτίνες του Ήλιου είναι η τροφή του, η δροσιά της θάλασσας το νερό του. Μυστήριες φλόγες φωτίζουν τα μάτια του και το κεφάλι του, το φως του Ήλιου που τον λούζει νικά το σκότος. Τα φτερά του, πιο γρήγορα από τον Ζέφυρο, είναι κυανά εμπλουτισμένα με χρυσό, η ζωή του ανταγωνίζεται αυτή των αστεριών, τα αναγεννημένα του πόδια διανύουν τους αιώνες.
“ Hic neque concepto fetu nec semine surgit, sed pater est prolesque sibi nulloque creant emeritos artus fecunda morte reformat et petit alternam totidem per funera vitam.» (23-26), το πτηνό δεν είναι αποτέλεσμα φυσικής σύλληψης, ποτέ δεν χρειάστηκε θνητός καρπός, το ίδιο είναι πατέρας και γιος του εαυτού του. Όταν περάσουν χίλια χρόνια και αρχίσει να αισθάνεται τη φθορά στο κορμί του, όταν τα λαμπρά μάτια του σκοτεινιάσουν και τα φτερά του δεν μπορούν να τον σηκώσουν στα ουράνια, ετοιμάζεται για το τέλος του. Μαζεύει ξερά κλαδιά από αρωματικά βότανα και πλέκει μια φωλιά, μια πυρά που θα γίνει μια φορά τάφος αλλά και κούνια του.
Αδύναμος όπως είναι, κάθεται στη φωλιά του, τέλος και απαρχή, και προσφέρει προσευχές και ικεσίες, παρακαλά για την φωτιά που θα ανανεώσει τη δύναμή του. Ο Φοίβος Απόλλωνας τον ακούει από μακριά και τον παρηγορεί “εσύ που πρόκειται να αφήσεις τα χρόνια σου στην πυρά, εσύ που με αφορμή το θάνατο πρόκειται να ανακαλύψεις και πάλι τη ζωή, εσύ του οποίου το τέλος θα σημάνει την ανανέωση της ύπαρξης, εσύ που με την αυτοκαταστροφή θα ανακτήσεις την χαμένη σου νιότη…δέξου τη ζωή, εγκατέλειψε το σώμα που πρέπει να πεθάνει, και με την αλλαγή της μορφής έλα και πάλι πιο λαμπρός από ποτέ!” (50-54).
Είναι η θεϊκή φωτιά που προκαλεί την ανάφλεξη και ο Φοίνικας συναντά το θάνατο με χαρά. Οι στάχτες της πυράς θα δείξουν σημάδια ζωής, από αυτές θα γεννηθεί ο γιος και διάδοχος και ο τάφος θα μετατραπεί σε κούνια που θα αγκαλιάσει και πάλι τη ζωή. “Μακάριο πτηνό, διάδοχε του ίδιου σου του εαυτού! Ο θάνατος που αποδεικνύει το φθαρτό της ζωής μας είναι η αποκατάσταση της δύναμής σου. Οι στάχτες σου σου δίνουν ζωή και ενώ εσύ δεν πεθαίνεις, πεθαίνει το γήρας σου…” (101-103).
Η ιδέα της αναγέννησης και ο κύκλος της ζωής του Φοίνικα βρίσκει αναλογίες σε πολλούς μυθολογικούς κύκλους. Είτε πρόκειται για την αιγύπτια πτηνόμορφη θεότητα Bennu, το πτηνό Anqa της ισλαμικής μυθολογίας ή το Simorgh της περσικής, το Me byi karmo του Θιβέτ, το Fenghuang της Κίνας, το Ho – oh της Ιαπωνίας ή το πτηνό της φωτιάς της Ρωσίας, διακρίνουμε την ανάγκη του ανθρώπου να αναζητήσει την πηγή της νεότητας, τη συνέχεια της ζωής, την νίκη της αναγέννησης επί του θανάτου.
Πρόκειται για την αέναη αγωνία του ανθρώπου να κατανοήσει το μυστήριο του θανάτου, να αναζητήσει την σχέση ανάμεσα στην ύπαρξη και στο τέλος αυτής, να ερμηνεύσει το ταξίδι από τον “τάφο της μήτρας, στην μήτρα του τάφου” . Ο Φοίνικας αποτελεί εκφραστή αυτής ακριβώς της διαδρομής, είναι το πτηνό, θεϊκό και αθάνατο (όπως η ψυχή, θα τολμούσα την αναλογία), του οποίου ο τάφος γίνεται μήτρα, ταφική πυρά και λίκνο.
Στην συγκριτική μυθολογία αναζητούμε σύμβολα, σύμβολα τα οποία δεν μπορούν να κατασκευαστούν ή καταπιεστούν καθώς αποτελούν εκφράσεις της ψυχής και προσφέρουν εμπειρίες, ανάλογα αλλά και λύσεις που έχουν καθολική ισχύ για όλη την κοινωνία.
Η έννοια της επαναλαμβανόμενης ύπαρξης, της παλιγγενεσίας έχει να κάνει όχι με την αναγέννηση αυτού που είχε ήδη πεθάνει αλλά με την γέννηση κάτι καινούριου. Ο Φοίνικας γίνεται πατέρας και γιος του εαυτού του, δεν επανέρχεται ο ίδιος αλλά ένα νέο εξελιγμένο μοντέλο του εαυτού του, περνά από το στάδιο του τάφου στο στάδιο του λίκνου, λικνίζεται, μεγαλώνει, δυναμώνει και κατά κοινή ομολογία, στις περισσότερες παραλλαγές του μύθου, παραδίδει το κουφάρι του πατέρα του, το παρελθόν του, στο ναό του Ήλιου για να μπορέσει να ζήσει τόσο το παρόν όσο και το μέλλον του.
Ο J. Campbell στο έργο του “Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα” πολύ εύστοχα παρατηρεί πως όταν έρθει η ώρα μας για την νίκη του θανάτου, ο θάνατος πλησιάζει, δεν υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε παρά να σταυρωθούμε και να αναστηθούμε, ολοκληρωτικός διιαμελισμός και αναγέννηση “ dismembered totally, and then reborn” .
Ο μύθος του Φοίνικα που πλησιάζει το τέλος χωρίς να το φοβάται, επειδή απλά υπάρχει η ελπίδα της νέας αρχής, αποτελεί ίσως μια από τις πιο σημαντικές διαδικασίες της ανθρώπινης ψυχής. Η στιγμή της προσωπικής μας ψυχολογικής κατάρρευσης είναι η κατάρρευση αυτού που είχες χτίσει ως “εγώ” και “είμαι”, εκείνη η βάρβαρη αλλά απόλυτα δική σου στιγμή κατά την οποία βλέπεις καθαρά αυτό που ήσουν, που είσαι, που θέλεις να γίνεις. Και τη στιγμή του απόλυτου φόβου και της αμφισβήτησης μια αλήθεια μόνο επικρατεί, αποκάλυψη σαν φωτιά που καίει τα πάντα, τα βλαστάρια της προηγούμενης σου ύπαρξης που προσπαθούν να θεριέψουν, καίει βαθιά και φτάνει στη ρίζα και τότε ως άλλος ήρωας βγαλμένος από το μύθο καταλαβαίνεις πως δεν θέλεις να γίνεις όπως πριν, δεν θέλεις να μείνεις όπως ήσουν, επιθυμείς ένα νέο εξελιγμένο μοντέλο σου, γίνεσαι πατέρας και γιος του εαυτού σου.
1. Ο Αιλιανός στο έργο του Περί ζώων ιδιότητοσ (6.58) περιγράφει το ίδιο ταξίδι του πτηνού στο ναό του Ήλιου.
2. Joseph Campbell, The hero with a thousand faces, 2004, 11-12
3. ό.π. 15
4. Η προσέγγιση του συμβολισμού στο μύθο, στην προκειμένη περίπτωση αλλά και στην πλειοψηφία αυτών, έχει να κάνει όχι με σωματικά επιτεύγματα αλλά με ψυχολογικές ανησυχίες και διαδικασίες που οδηγούν στην συναισθηματική κάθαρση.
Phoenix: from the tomb of the womb, to the womb of the tomb.
by Angeliki A. Pateli
Archaeologist, Msc
«There is another sacred bird, too, whose name is Phoinix (Phoenix). I myself have never seen it, only pictures of it; for the bird seldom comes into Aigyptos (Egypt): once in five hundred years, as the people of Heliopolis say. It is said that the Phoinix comes when his father dies. If the picture truly shows his size and appearance, his plumage is partly golden and partly red. He is most like an eagle in shape and size. What they say this bird manages to do is incredible to me. Flying from Arabia to the temple of the Helios (the Sun), they say, he conveys his father encased in myrrh and buries him at the temple of Helios (the Sun) [i.e. in the temple of the Egyptian god Ra]. This is how he conveys him: he first molds an egg of myrrh as heavy as he can carry, then tries lifting it, and when he has tried it, he then hollows out the egg and puts his father into it, and plasters over with more myrrh the hollow of the egg into which he has put his father, which is the same in weight with his father lying in it, and he conveys him encased to the temple of the Sun in Aigyptos (Egypt). This is what they say this bird does.»
Herodotus, Histories 2. 73 (trans. Godley)
This is what Herodotus attests about the Phoenix, the holy bird of the East, which tradition has exalted in so many variations of the myth .
Philistratus [Life of Apollonius of Tyana 3,49 (trans. Conybeare)] speaks of a bird the size of an eagle, brilliant, with rays emanating from his body, whose nest made out of spices, according to the Indians is at the springs of the Nile. It is said that when the end approaches and he is consumed in his nest he sings funeral strains, much like the swans.
Ovid in his Metamorphoses (15.385) mentions a bird, unique in his kind, which renews and re-begets himself, the Phoenix of Assyria. He does not feed on seeds or verdure but with balsam and frankincense. When he completes five centuries of life he builds a nest high up on a palm with cassia, spikenard, myrrh and cinnamon, waiting with stoicism the end of his life. From the father’s body a new little Phoenix is born so he can live in turn for five hundred years. When he is strong enough, he carries his father to Egypt and leaves him before the doors of the Helios” (sun) temple.
According to Claudian (4th c. B.C), in his work Carmina Minora – Phoenix (trans. Platnaeur), the Phoenix, equal to the gods, does not need food or drink, the sun’s beams are his food, the sea’s spray his water. Mysterious fire flashes light his eyes and head, the light of Helios (sun) which bathes him conquers the darkness. His wings, swifter than Zephyr, are blue speckled with gold, his life rivals that of the stars, his revived limbs travel the centuries.
“ Hic neque concepto fetu nec semine surgit, sed pater est prolesque sibi nulloque creant emeritos artus fecunda morte reformat et petit alternam totidem per funera vitam.» (23-26); the bird is not a product of a physical conception, he never required a mortal seed, he is himself his father and son. When a thousand years go by and he begins to feel the burden of age on his body, when his vibrant eyes become dim and his wings no longer can lift him to the sky, he prepares for the end. He gathers dry herbs and weaves a nest, a pyre which will once become his tomb and cradle alike.
Weak as he is, he takes his seat on the nest, end and beginning, offers up prayers and supplications begging for the fire that will renew his power. Phoebus Apollo listens to him from afar and consoles him “Thou who art about to leave your years upon the pyre, thou who by this pretense of death are destined to rediscover life, thou whose end means the renewal of your existence, thou who by self – destruction will receive your lost youth…receive back your life, quit the body that must die and by a change of form come forth more beauteous than ever!” (50-54).
It is the divine fire that causes the combustion and the Phoenix meets his death with joy. The asses of the pyre will show signs of life, from those the son and heir will be born and the tomb will become the cradle that will embrace life once again. “ Happy bird, heir to your own self! Death which proves our undoing restores your strength. Your ashes give you life and though you do not perish, your old age dies…” (101-93)
The notion of rebirth and the cycle of the life of the Phoenix has its parallels in many mythological circles. Whether it is the Egyptian birdlike divinity Bennu, the bird Anqa of the Islamic mythology or the Persian Simorgh, the Me byi karmo of Tibet, the Fenghuang of China, the Ho-oh of Japan or the firebird of Russia, we discern the need of man to look for the fountain of youth, the continuation of life, the victory of renaissance over death.
It is the perpetual agony of man to understand the mystery of death, to search out the relationship between the being and the end of it, to interpret the journey from “the tomb of the womb, to the womb of the tomb” . The Phoenix is the exponent of this exact journey, it is the bird, divine and immortal (like the soul, I dare the analogy) whose tomb becomes his womb, a burial pyre and a cradle.
In comparative mythology we look for symbols, symbols that cannot be manufactured or suppressed since they are expressions of the psyche and offer experiences, analogies and solutions that are valid for the entire society.
The meaning of the recurrent being, the paliggenesia, has to do not with the rebirth of what has perished but with the birth of something new. The Phoenix himself is alike his own father and son, he does not come back the same but as a new evolved model of himself, he passes from the phase of the tomb to the phase of the cradle, he is cradled, nurtured, empowered and as most variations of the myth narrate, he delivers his father’s corpse, his past, to the temple of Helios hence he can live not only in his present but in his future.
J. Campbell in his work “The hero with a thousand faces” very aptly notices that when the time comes for the victory of death, death closes in and there is nothing we can do but to be crucified and resurrected, “dismembered totally, and then reborn” .
The myth of the Phoenix approaching his end without fear, for there is the hope of a new beginning, is, probably, one of the most important procedures of the human psyche. The moment of that personal psychological collapse is the collapse of what you have built as “I” and “am”, that barbaric, yet absolutely your own, moment of when you clearly see who you have been, who you are and want to become. In this moment of absolute fear and doubt only one truth prevails, a revelation like a fire that burns everything in its passage, the shoots of your previous existence which try to grow strong; it burns deep reaching the root and then, as another hero straight out of the myth, you understand that you do not want to be like before, you do not desire to stay as you were, you desire a new evolved model of you, you become yourself alike your own father and son.
1. Aelian in his work On Animals (6.58) describes the same journey to the temple of Helios.
2. Joseph Campbell, The hero with the thousand faces, 2004, 11-12
3. Ibid 15
4. The approach of the symbolism in myth, in this case and in the majority of cases, has to do not with the physical exploitations but with the psychological concerns and procedures that lead to emotional catharsis.
